نانو فناوری

هدف از این پژوهش بررسی و تحلیل وضعیت تبادل اطلاعات میان بازیگران حوزه نانوفناوری در ایران از راه بررسی کمی روابط آنها با استفاده از روش تحلیل شبکه است. شناسایی و ترسیم شبکه های تبادل اطلاعات در حوزه نانو فناوری ایران و در نتیجه آشکار شدن بازیگران اصلی و نقاط قوت و ضعف جایگاه و ارتباطات میان بازیگران این عرصه نتیجه متأخر این پژوهش است. یافته های پژوهش نشان از مرکزیت بالای ستاد توسعه فناوری نانو به عنوان قدرتمندترین بازیگر شبکه دارد. دیگر بازیگران مرکزی شبکه عبارتند از ماهنامه فناوری نانو، واحد بازرسی و بررسی محصولات نانوی مؤسسه خدمات توسعه فناوری تا بازار (نانو مقیاس)، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مؤسسه خدمات توسعه فناوری تا بازار و دانشگاه صنعتی شریف. همچنین گروه شرکت های تولید محصولات نانو قدرتمندترین گروه شبکه تبادل اطلاعات می باشد. قوی ترین ارتباطات شبکه نیز میان شرکت های تولید محصولات نانو و نهادهای تنظیم کننده و پس از آن میان همین شرکت ها و نهادهای سیاستگذار وجود دارد. یافته های پژوهش نشان می دهد که نهادهای سیاستگذار کمترین تبادل اطلاعاتی را با رسانه ها، انجمن های غیر دولتی و نهادهای ترویجی دارند. بنابراین نگاه اجتماعی نهادهای سیاستگذار به نانو فناوری باید به شدت تقویت شود. از دیگر پیشنهادهای سیاستی این پژوهش آن است که ارتباطات شرکت های نانویی و شرکت های خدمات توسعه بازار و محصول - که از شدت متوسطی برخوردار است - برای توسعه فناوری نانو در ایران باید تحکیم یافته و افزایش پیدا کند.

در حوزه سیاست گذاری علم و فناوری، مطالعه های زیادی در مورد دستاوردهای همکاری های فناورانه صورت گرفته است. برخی از این مطالعه ها بر اثربخشی سیاست های علم و فناوری تمرکز کرده اند. در کشور ما نیز سیاست های علم و فناوری از طریق مشوق های متعدد بویژه در حوزه فناوری های نوظهور مانند نانو، از همکاری های فناورانه حمایت می کنند. با این وجود در اثر بخشی این سیاست ها تردید هایی وجود دارد. در پژوهش حاضر تلاش شد تا عوامل موثر بر دستاوردهای همکاری های فناورانه بررسی شود. برای این منظور، پس از مرور ادبیات، عوامل موثر بر دستاوردهای همکاری های فناورانه در 4 دسته عوامل فردی، سازمانی، نهادی و تعاملات دسته بندی گردید. این مدل از طریق مصاحبه با 20 خبره حوزه سیاست گذاری علم و فناوری و نانو کشور صحه گذاری شد. سپس مدل پژوهش از طریق روش معادلات ساختاری و تحلیل مسیر مورد آزمون قرار گرفت. 72 پژوهشگری که در این پیمایش مشارکت داشتند بصورت تصادفی از پایگاه داده ای خبرگان نانوفناوری انتخاب شده بودند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که عوامل مرتبط با ارتباطات و تعاملات شامل تعاملات فردی، تعاملات سازمانی، شبکه اجتماعی و شبکه های فناوری تاثیر مستقیم و مثبتی بر دستاوردهای همکاری های فناورانه دارد.

شرکت های نوپای فناوری بنیان و از جمله نانو فناوری در ایجاد فرصت های شغلی، توسعه اقتصادی منطقه و تجاری سازی فناوری ها اهمیت به سزایی دارند. در این تحقیق عوامل لازم برای شکل گیری این شرکت ها شناسایی و اولویت بندی شده است. بدین منظور ابتدا تحقیقات انجام شده بین المللی و داخلی بررسی شده است. بر اساس نتایج محققان قبلی، عوامل لازم در 9 مؤلفه و 83 شاخص در قالب یک پرسشنامه طبقه بندی شدند. سپس پرسشنامه در میان 200 نفر از اعضاء جامعه آماری از جمله مدیران و خبرگان این شرکت ها، اساتید دانشگاه و خبرگان انجمن های حوزه فناوری توزیع شد. در مرحله بعد نقش هر یک از مؤلفه ها و شاخص ها با استفاده از ضرایب بدست آمده از تحلیل عاملی تأییدی و وزن دهی بررسی شد. از آنجا که هدف این تحقیق، مشخص کردن عوامل مؤثر بر شکل گیری شرکت های نوفناوری بنیان نانو و اولویت بندی آنها در کشور است، تحقیقی کاربردی به شمار می رود. نتایج نشان می دهد 59 شاخص از میان 83 مورد، موثر بوده و 10 شاخص تیم مدیریت، هشت شاخص کارکنان، دو شاخص راهبرد کسب و کار و یک شاخص راهبرد فناوری کم اثر بوده اند. طبق نتایج بدست آمده از روش ضریب عاملی و همچنین روش وزن دهی عوامل، مؤثرترین مؤلفه های مورد نیاز به ترتیب: نهادهای حمایتی، محیط سازمانی، سیاست های حمایتی دولت، کارکنان شرکت، شبکه سازی، تأمین مالی، راهبرد کسب و کار، تیم مدیریت و راهبرد فناوری بودند.

پژوهش حاضر، شبکه هم نویسندگی بین المللی پژوهشگران نانوفناوری ایران را بر حسب فراوانی هم نویسندگی کشورها و قاره ها، نخستین سال هم نویسندگی کشورها، تمرکز اصلی همکاری میان کشورها، اهمیت موقعیت کشورها در شبکه نحوه تکامل شبکه هم نویسندگی، رواج هم نویسندگی با کشورها، مطرح کردن فکر جدید توسط کشورها و علایق در حال رشد سریع با استفاده از CiteSpace (نرم افزار مصورسازی روندها و الگوها در متون علمی) به وسیله 4605 مدرک استخراج شده از نمایه استنادی علوم از طریق بخش جستجوی پیشرفته پایگاه وبگاه علوم بین سال های 1991 تا 2011 با عبارت جستجوی ساخته شده از اصطلاحات درخت نانوفناوری، شناسایی شده به وسیله اصطلاح نامه اینسپک و کامپندکس، تحلیل کرده است. نتایج نشان داد که پژوهشگران نانوفناوری ایران با 44 کشورخارجی هم نویسندگی داشته و بیش ترین تعداد مدارک هم تألیف را با قاره اروپا و کشور کانادا داشتند. بیش ترین همکاری های علمی ایران در میان کشورهای هم جوار به ترتیب با کشورهای «آذربایجان»، «روسیه»، «پاکستان و ترکیه» و «عمان و امارات متحده عربی» بوده است. ایران با بقیه کشورهای هم جوار همکاری علمی نداشته است. از آن جا که کانادا کشوری پرکار از نظر همکاری بوده و دارای بیش ترین مرکزیت بینیت بوده است، این کشور تاثیر غالبی بر پژوهشگران نانوفناوری کشور ایران داشته است. نخستین اتصالات ایران با کشورهای غیر هم سو با جهت مطالعاتی پژوهشگران نانوفناوری ایران در دوره پنج ساله سوم (2005-2001) اتفاق افتاده است. کشورهای با جهت مطالعاتی یکسان با کشور ایران از فعال ترین کشورهای مشارکت کننده با پژوهشگران نانوفناوری ایران تا سال 2004 بوده اند. از نظر پژوهشگران نانوفناوری ایران، کشور ژاپن با مقدار سیگمای 1.16 بالاترین رتبه را از نظر مطرح کردن فکر جدید به خود اختصاص داده است. "wall-carbon-nanotubes"، "density-functional"، "fe-2-o" و "single-wall-carbon-nanotubes" به ترتیب پرتکرارترین اصطلاحات مورد استفاده در بین تولیدات علمی دارای بیش از یک نویسنده حوزه نانوفناوری ایران بوده است.

مقاله حاضر به دنبال تحلیل نحوه شکل گیری و رشد بخش نانوفناوری در ایران با بهره گیری از مفهوم نظام نوآوری فناورانه و با استفاده از رویکرد کارکردی می باشد. برای این منظور در این تحقیق دو مسیر کیفی و کمی برای تحلیل نحوه شکل گیری کارکردهای نظام نوآوری فناورانه در بخش نانوفناوری طی شده است. از یک سو با بهره گیری از مصاحبه با فعالان حوزه نانوفناوری کشور و بررسی و تحلیل محتوای اسناد و فعالیت های انجام شده در این بخش و با تکنیک "نگاشت تاریخی داده ها" اقدام به ترسیم مسیر شکل گیری نانوفناوری در ایران شده است. از سوی دیگر، با بهره گیری از یک پیمایش، ابتدا ابعاد و مولفه های مدل مفهومی با استفاده از روش تحلیل عاملی تاییدی مورد تایید قرار گرفتند و سپس، مسیر و نحوه تاثیرگذاری کارکردهای مختلف بر یکدیگر با استفاده از مدل معادلات ساختاری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که دولت به عنوان محرک اصلی در شکل گیری کارکردهای نهادینه سازی و قانون مندسازی، هدایت تحقیقات و نوآوری و تامین و تخصیص منابع، نقشی کلیدی ایفا کرده است و بر این اساس، ما این مسیر شکل گیری را تحت عنوان "موتور شکل گیری حمایت و فشار دولت" نام گذاری می کنیم.

طی سالهای گذشته در نتیجه هم افزایی پیشرفتهای دانش و فنّاوری، هرروزه جنبه های جدیدی از دانش و فنّاوری، که تا دهه های اخیر مطرح نبوده اند، ظهور کرده اند. ریزسیالش که دانش و فنّاوری کنترل و حرکت حجمهای بسیار اندک سیالات است، نمونه ای از این حوزه های نوظهور است. پیش بینی شده است که با گسترش این حوزه، انقلابی در مهندسی شیمی به وجود آید که نمونه آن با ظهور ریزتراشه ها در صنعت محاسبات و رایانه مشاهده شد. در این پژوهش به معرفی ریزسیالش، کاربردها و چالشهای پیش روی آن و همچنین به ارتباط تنگاتنگ این دانش و فنّاوری میان رشته ای با مهندسی شیمی پرداخته شده است. علاوه براین، گزارشی در مورد فعالیتهای دانشکده ها و مراکز تحقیقاتی دررابطه با این حوزه ارائه شده است. حجم اندک فعالیتهای علمی و پژوهشی انجام شده در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته صنعتی نشان می دهد که جامعه مهندسی شیمی ایران، تقریباً با این حوزه جدید بیگانه است. در جامعه علمی پژوهشی مهندسی شیمی ایران به جز گروه فرایندهای جداسازی دانشگاه علم وصنعت ایران، که به تحقیق و پژوهش در این زمینه پرداخته است، فعالیت چندانی گزارش نشده است. این در حالی است که در دانشکده های معتبر مهندسی شیمی دنیا مراکز تحقیقاتی یا آزمایشگاههای متعدد ریزسیالش تأسیس شده و حتی درسهای مرتبط با این حوزه در برنامه آموزشی دانشجویان گنجانده شده است. این پژوهش پیشنهاد می کند که به منظور حرکت هماهنگ با جریان علمی روز دنیا، دانشکده ها و مراکز تحقیقاتی مهندسی شیمی بخشی از فعالیتهای آموزشی و پژوهشی خود را به این حوزه آینده دار اختصاص دهند تا با تربیت مهندسان و پژوهشگرانی آگاه به مسائل مطرح علمی روز، شکاف صنعتی و علمی موجود بین ایران و کشورهای پیشرفته صنعتی از این حیث عمیق تر نشود.

 هدفپژوهش حاضر طراحی اهداف و محتوای چند درس اختیاری درباره فناوری نانو  در مقطع کارشنا سی برای دانشجویان فنی- مهندسی و علوم پایه بود. نوع تحقیق، کاربردی، توصیفی- پیمایشی و جامعه آماری آن، اعضای هیأت علمی دانشگاه ها، دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد  فعال در حوزه نانوفناوری در سال 93-1392 بودند که 202 نفر با روش نمونه گیری هدفمند و داوطلبانه انتخاب شدند. ابزار گردآوری، فرم نظرسنجی محقق ساخته بود که روایی محتوایی آن با استفاده از نظرات ده نفر از اساتید و متخصصان حوزه نانو بررسی شد و در پایان 34 هدف و 142 موضوع به عنوان سؤالات اصلی فرم نظرسنجی انتخاب شد. پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 98/0 بدست آمد. داده ها با آزمون های ناپارامتری رتبه ای علامت دار ویلککسون، نمونه های مستقل کروس- کالوالیس و نسبت دوجمله ای، تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که در سطح اطمینان 95 درصد اهداف طراحی شده مهم و ضروری هستند و محتواها با اهداف مربوط، تطا بق دارند.