فضای عمومی

 فضای عمومی هر شهر از مظاهر اصلی بروز هویت، تاریخ اجتماعی و رویکرد مردمان آن شهر است که به نسبت شکل و نوع امکانات طبیعی و جغرافیایی، اقتصاد و سنن فرهنگی، مختصات ویژه و متمایزی خواهندیافت. شهربندرهای استان هرمزگان که از دیرباز مراکز منطقه ای شاخص صیادی، تجارت و بازرگانی بوده اند، به سیاق بسیاری از شهرهای درحال توسعه کشور، با چالش هایی در زمینه توسعه پایدار شهری از جمله فرسودگی بافت تاریخی، رشد سریع جمعیت، دسترسی محدود به منابع و تخریب محیط زیست مواجه اند. دراین شرایط، فضاهای عمومی به مثابه نقاط عطف ساختار فضایی شهر، به محملی برای بروز این تعارضات، تغییرات و چالش ها بدل شده تا جایی که بعضاً در اثر تغییر گفتمان اقتصادی و فرهنگی توسعه محور، فضاهای جدیدی در ذیل این نقش شکل گرفته، فضاهایی تقویت یا تضعیف شده اند. هدف این پژوهش، بررسی انتقادی و ارزیابی وضعیت موجود فضاهای عمومی و نقش آنها در توسعه پایدار بوده است. به نحوی که با فهم ریشه ها و نیروهای مؤثر در شکل گیری اینگونه فضاها از دیرباز تا کنون در سازمان فضایی شهربندرهای موردمطالعه، بتوان به روند توسعه و اصلاح آنها همت گمارد. این پژوهش در ذیل روش های تحقیق کیفی از طریق جمع آوری داده ها به واسطه مشاهدات میدانی، مطالعات اسنادی و کتابخانه ای و با استفاده از توصیف پدیده به روش تحلیلی انجام شده است. با بررسی تطبیقی سه نمونه موردبررسی، الگوی مشابهی در تغییر مکان فضاهای عمومی در سازمان فضایی شهر دیده می شود. بارزترین علت این تغییر را می توان در ایجاد جاذبه های اقتصادی تحت تأثیر رونق گردشگری یافت. درحالی که در گذشته صیادی و کشتی رانی مؤلفه اصلی ساخت اقتصاد شهرهای دریاپایه وشکل گیری ساختار شهرها بوده است؛ امروزه با رونق اقتصاد گردشگری، تغییر سبک زندگی و جلب سرمایه، تغییر از سطح برنامه و گردش مالی به سازمان فضایی شهرها نیز رسیده است. تداوم این موضوع علاوه بر تغییر در ساختار اقتصادی منطقه موجب حاکمیت گفتمان توسعه شده و سنت های مردم بومی، منظر شهر و نقاط عطف آن را نیز با تغییرات اساسی روبه رو کرده است. 

حضور در فضاهای فیزیکی سرزنده و نشاط آور و تعاملات چهره به چهره برای سلامت روانی و اجتماعی شهروندانی که در شهرهای بزرگ زندگی می کنند، ضروری بوده و این یکی از هدف های احداث پیاده راه هاست. در پژوهش حاضر پیاده راه جهانشهر کرج از نظر شاخص های سرزندگی فضاهای عمومی ارزیابی شده است. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر داده های مشاهده ای و پیمایشی است. ابزار مشاهده، سیاهه ارزیابی و ابزار پیمایش پرسشنامه بوده است. نمونه آماری متشکل از270 نفر از استفاده کنندگان فضا بوده است که به طور تصادفی در زمان های مختلف برگزیده شده اند. تحلیل داده ها در نرم افزار EXCEL و با اجرای یک مدل ابداعی انجام شده است. یافته ها نشان داد که به طور کلی سرزندگی فضای مطالعه شده در سطح خوب و در رقم 666/4 (از دامنه ارزیابی 5-0) قرار دارد. پیاده راه جهانشهر بیشتر به لحاظ شاخص های بُعد اجتماعی مثل مشاهده نمادهای فرهنگی، برگزاری جشنواره و آیین های جذب کننده مردم به فضا، وجود عناصر جذاب برای کودکان با کاستی رو به روست. در مقابل، قوت بیشتر مربوط به شاخص های بُعد اقتصادی چون کسب و کارهای جذب کننده خانوارها برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت، تنوع کاربری های اوقات فراغت و پرجنب و جوش بودن لبه هاست که شایسته است برای ارتقا سرزندگی فضا، حفاظت و توسعه فضای سبز، متناسب سازی بیشتر فضا برای حضور کودکان، تقویت و غنی سازی نمادها و عناصر هویتی و فرهنگی، تعبیه سرویس های بهداشتی در جای جای مسیر و دسترسی مطلوب به بانک و خدمات حضوری آن بیشتر توجه شود.

تحقق دانشگاه پایدار به عنوان نهادی که پایداری زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در راهبردها، سیاست ها و عملکردهای خویش در اولویت قرار می دهد، به عنوان یک مرکز استراتژیک نقش محوری در محیط های شهری ایفا می کند و در چند دهه اخیر مورد توجه پژوهشگران برنامه ریز و طراح شهری بوده است. دانشگاه به عنوان یک نهاد آموزش عالی، که سه عرصه عملکرد آموزشی، فضای آموزشی و تجربه آموزشی را در بستر زمینه و محیط طبیعی فراهم می آورد، نقش مهمی در تعادل و تعامل محیط اجتماعی-فعالیتی، ساخته شده-کالبدی و طبیعی-زمینه ای ایفا می کند. ارائه روش و ابزاری جهت ارزیابی سطح پایداری فضای آموزشی به عنوان فضای کالبدی-فضایی موضوعی است که در این پژوهش به آن می پردازیم. برای این منظور، انواع ابزارهای ارزیابی معرفی و سپس ابزار ارزیابی گرافیکی پایداری در دانشگاه (GASU) را به عنوان یکی از ابزارهای تحلیلی بررسی خواهیم کرد. این پژوهش مبتنی بر رویکرد تفسیری خود به دنبال معرفی و کاربست روشی ارزیابانه برای سنجش پایداری پردیس های دانشگاهی، به عنوان گونه ای خاص از فضای عمومی شهری، است. براین اساس، این پژوهش از استراتژی مرور ادبیات پژوهش از منابع کتابخانه ای (رویکرد استباطی) بهره گرفته است. نتایج حاصل در دو بخش چهارچوب شاخص های GASU و بازخوانی این روش برای کاربست آن در دانشگاه با هدف تبدیل آن به فضای عمومی در شهر ارائه می شود. نتایج حاکی از آن است که شاخص های کلی با محوریت هسته نهادی پردیس دانشگاهی به دنبال چشم اندازسازی برای اطلاع رسانی و مشارکت عمومی، شاخص های اقتصادی به عنوان بخش دیگری از هسته نهادی به دنبال ترسیم شرایط رقابت، منفعت و مشارکت عمومی در عرصه اقتصادی و در نهایت شاخص محیط زیست برای توصیف محیط دوستدار طبیعت، مبتنی بر ارزش های بومی و کارایی انرژی مبتنی بر تکنولوژی است.

افزایش شمار جمعیت انسانی و نیاز به توسعه فضاهای فرهنگی و اجتماعی انسانی از یکسو و لزوم ایجاد فضاهایی عمومی با هویت برای این جمعیت از دیگر سو باعث توجه به مبحث هویت فرهنگی در قالب فضاهای عمومی، طی دهه های اخیر شده است. دراین بین پاتوق های فرهنگی (باغ –کتاب) به عنوان نهادی عمومی و فضایی حیاتی در فرآیند توسعه فرهنگی و اجتماعی در عرصه فضای شهری ایفای نقش می نمایند و امر کتاب و کتاب خوانی و میزان گرایش به مطالعه، امروزه یکی از شاخصه های توسعه و ارتقا شهر به شمار رفته و در سایه کتاب خوانی پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی جامعه میسرتر می شود. با این رهیافت نوشتار حاضر می کوشد به امکان سنجی خلق باغ- کتاب (پاتوق فرهنگی) در فضاهای عمومی شهر با رویکرد ترویج فرهنگ کتاب خوانی در سبزه میدان شهر زنجان بپردازد. روش شناسی این تحقیق توصیفی- پیمایشی و به لحاظ هدف کاربردی بوده است. جهت بررسی ارجحیت شاخص ها در خلق باغ کتاب در سبزه میدان شهر زنجان، تعیین وزن هریک از آنها و درنهایت مقدار سازگاری از مدل بهترین-بدترین استفاده شده است، سپس جهت بررسی چگونگی پیاده سازی شاخص های ازلحاظ اهمیت /عملکرد و مقدار تطابق آنها از روش (اهمیت/عملکرد) استفاده شده است. نتایج نشان داد که طراحی خلاقانه عناصر طبیعی با اختلاف زیاد نسبت به دیگر فاکتورها با مقدار 14/0 رتبه اول را به خود اختصاص داده است و برای خلق این فضا نسبت به دیگر شاخص ها دارای وضعیت ارجحیت بوده است. محیطی که همچون کیفیت دل نشین باغ ایرانی با تأثیرات روانی خود، اما با خوانشی متفاوت، حس مکان را غنی سازد و بتواند با به کارگیری فضاهای باز و انعطاف پذیری فضاهای خلاق جمعی که زمینه ساز پویایی اجتماعی و آموزش ناخودآگاه هستند، مکمل فضاهای بسته کتابخانه در طرح باشد و در افقی دورتر با استفاده از فرصت های تفریحی، فرهنگی و توریستی با توجه به اهداف و چشم انداز طرح سبزه میدان، به سیاستی جهت تبلیغ فرهنگ کتاب خوانی و نمایش اهمیت فرهنگ غنی ایرانی، به گردشگران نیز تبدیل شود. انتظار می رود از نظرات و دیدگاه های کاربران و مشارکت آنها استفاده ش ود تا بتوان مکانی برای بروز فعالیت های اجتماعی، ش کل گی ری خاطرات جمعی و هویت بخشی به ساکنان ایجاد کرد.

مفاهیم هوشمندی و غیر رسمیت به عنوان دو مفهوم و عملکرد متضاد در مباحث شهری به نظر می رسند. بااین حال، ممکن است مفاهیم مذکور بیش از تفاوت، به یکدیگر شبیه باشند. به عنوان مثال، توسعه سکونتگاه های غیررسمی  و فضاهای عمومی در آن ها از الگوهای خودسازمان دهی  و روزانه  پیروی می کند، و این مشابه آن چیزی است که در توسعه های هوشمند نیز یافت می شود. هوشمندی در سیر تکامل خود در نسل سوم تعاریف و مؤلفه ها به سر می برد که تأکید بیشتری را علاوه بر فناوری و رفاه (موجود در نسل اول و دوم) بر دغدغه های اجتماعی می گذارد که به نظر می رسد شباهت هایی با شیوه زندگی در سکونتگاه های غیررسمی دارد. بنابراین، هدف این پژوهش، در نظر گرفتن فرصت مفهوم سازی مجددِ هوشمندی از طریق ارجاع به فضاهای عمومی در سکونتگاه های غیررسمی بر مبنای رویکرد تفسیری و با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی جهت دار می باشد که گردآوری داده ها نیز مبتنی بر روش کتابخانه ای و مطالعه اسنادی است. نتایج حاکی از آن است که مفهوم هوشمندی در فضاهای عمومی سکونتگاه های غیررسمی با مؤلفه های انعطاف پذیری، تکثر اجتماعی و قومی، کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری، تحرک و پویایی (پیشروی آرام)، شفافیت، مشارکت، سرمایه اجتماعی، انسجام و وحدت اجتماعی، جوامع محلی فعال، عملکرد پایین به بالا، آگاهی جمعی، اعتماد اجتماعی، سامانه ها و شبکه های حمایتگر، قدرت اجتماعی و حس تعلق بازشناسی می گردد.

شهرها در طول ادوار مختلف با مشکلات متفاوتی دست وپنجه نرم کرده اند که گاهی تصمیمات ناآگاهانه سبب زوال شهرها شده است. در این میان فضاهای عمومی شهرها بیشتر دستخوش تغییر و تحول به وسیله این تصمیمات بوده اند لذا تصمیم گیرندگان همواره در پی راه هایی بودند که شهرها را شکوفاتر و پررونق تر سازد به همین جهت مسائلی نظیر برنامه ها و طرح های توسعه شهری مطرح شده است. ازاین رو هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی طرح های توسعه شهری با تأکید بر فضاهای عمومی مانند خیابان چهارباغ بالا و میدان امام علی شهر اصفهان است که ازنظر هدف کاربردی– توسعه ای و روش آن توصیفی– تحلیلی و پیمایشی است. اطلاعات موردنیاز با روش های میدانی و مطالعه منابع اسنادی– کتابخانه ای به دست آمد. جامعه آماری شهروندان شهر اصفهان در محدوده های موردمطالعه است. حجم نمونه با استفاده از روش کوکران تعیین شد، درنهایت بین 384 نفر از جامعه آماری پرسشنامه توزیع شد. با استفاده از روش (AHP) به شاخص ها وزن دهی و سپس با روش ARAS محدوده های موردمطالعه نسبت به شاخص ها رتبه بندی شدند. نتایج نشان می دهد که طرح توسعه محور چهارباغ به دلیل این که در بعد کالبدی مقدار وزن نهایی 1، در بعد زیست محیطی وزن نهایی 951/0، در بعد اقتصادی وزن نهایی 989/0، در بعد اجتماعی وزن نهایی 1 و در بعد مدیریتی نیز وزن نهایی 1 را کسب نموده، نسبت به طرح توسعه میدان امام علی در وضعیت بهتری قرارگرفته است.

فضای شهری باید امنیت گروه های مختلف کاربری را تامین کند. ترس از جرم رفتار و حوادث در محیط شهری تأثیراتی بر زنان و گروه های آسیب پذیر اجتماعی و اقتصادی دارد. ناامنی زنان در فضاهای شهری مشارکت کامل آنان را در جامعه محدود و علاوه بر آسیب روانی فرد، خانواده ها و در نهایت کل جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد با نظر به نقش فعال پارک ها در توسعه حیات مدنی و همچنین ارتقاء کیفیت فراغت و تاثیر آن در ارتقاء کیفیت سکونت، این پژوهش به بررسی احساس امنیت زنان در سه بوستان شقایق، 15 خرداد و خانواده شهر ورامین می پردازد. کاهش حضور فعال زنان در پارک های شهر ورامین، علیرغم تلاش مدیریت شهری ورامین در تامین امکانات و تسهیلات و خدمات، مساله پژوهش حاضر است. نخست، مدل نظری پژوهش، با استفاده از مولفه های کالبدی و روانشناسی موثر براحساس امنیت زنان در فضاهای عمومی منتج از نظریات مرتبط با امنیت اجتماعی و فضای شهری تدوین و مولفه های به دست آمده به دو بخش عوامل کالبدی و عوامل غیرکالبدی تقسیم شدند. در گام بعدی، به روش پیمایشی، پرسشنامه ها توسط 400 نفر از زنان ساکن شهر ورامین پاسخ داده شدند و با تحلیل رگرسیون سهم هر یک از متغیرهای ویژگی های کالبدی محیط در پیش بینی میزان احساس امنیت اجتماعی زنان مشخص شد. یافته های پژوهش حاکی از وجود رابطه مستقیم و معنادار بین فضای شهری و احساس امنیت زنان است. در مقام مقایسه، ویژگی های کالبدی فضای عمومی شهری در احساس امنیت زنان بسیار تاثیرگذارند و این نقش بیش از ویژگی های غیرکالبدی آن است.

در این پژوهش هدف تبیین راهکارهای دستیابی به الگوهای شهرسازی اسلامی در طراحی فضاهای عمومی شهری است .روش این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی و روش کمی می باشد، جامعه مورد هدف شامل 290 نفر از باشندگان فضاهای عمومی شهرستان الیگودرز با استفاده از فرمول کوکران به عنوان حجم نمونه محاسبه شده و نمونه ها با استفاده از روش تصادفی ساده، انتخاب گردید، برای تحلیل داده ها از نرم افزار spssو آزمون های میانگین، همبستگی و رگرسیون چندمتغیره. خطی استفاده شد. با توجه به اهمیت فضاهای عمومی در ایجاد هویت اجتماعی و فرهنگی، بررسی اصول و ویژگی های شهرسازی اسلامی ضروری به نظر می رسد. این تحقیق ضمن بررسی تاریخچه و مبانی نظری شهرسازی اسلامی، به تحلیل الگوهای موفق در کشورهای اسلامی و تأثیر آن ها بر طراحی فضاهای عمومی می پردازد.در این راستا، عوامل کلیدی نظیر تعاملات اجتماعی، احترام به مقیاس انسانی، و توجه به محیط زیست به عنوان اصول بنیادین در طراحی فضاهای عمومی اسلامی مورد بررسی قرار می گیرند. همچنین، راهکارهایی برای ادغام این اصول در فرآیند طراحی شهری مدرن ارائه می شود. نتاج طبق نظرات سایر پژوهشگران و محققان نشان می دهد که با بهره گیری از اصول شهرسازی اسلامی، می توان فضاهای عمومی کارآمدتر، پایدارتر و با هویت فرهنگی غنی تری ایجاد کرد که به ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان کمک می کند. در سال های اخیر، توجه به الگوهای شهرسازی اسلامی و تأثیر آن بر طراحی فضاهای عمومی شهری افزایش یافته است. این مقاله مروری به بررسی راهکارهای دستیابی به این الگوها می پردازد. با توجه به اصول بنیادین شهرسازی اسلامی، نظیر هماهنگی با محیط، توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی، و تأکید بر تعاملات انسانی، می توان به طراحی فضاهای عمومی کارآمد و معنادار دست یافت.