انجمن بلدیّه

هدف : هدف از مقاله حاضر چگونگی شکل گیری و عملکرد انجمن بلدیه تبریز در دوره اول مجلس شورای ملی است . روش / رویکرد پژوهش : این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، بر پایه اسناد موجود و منابع کتابخانه ای انجام شده و پس از بررسی و تحلیل داده های تاریخی به نتیجه گیری پرداخته است . یافته ها و نتایج : یافته ها نشان می دهد نمایندگان نخستین دوره مجلس شورای ملی، طی یک دوره زمانی مشخص، با بحث و گفتگوی فراوان قانون بلدیه را تصویب کردند . تاسیس انجمن بلدیه در برخی شهرهای ایران، به شکل گیری یکی از مهم ترین نهادهای شهری انجامید . در این میان شهر تبریز به خاطر موقعیت جغرافیایی خاص و وجود اندیشمندان متجدد و مردم معترض به سیاست های حکومت یکی از معدود شهرهای موسس انجمن بلدیه در ایران بود . تشکیل انجمن بلدی، نسبت به آنچه از این شهر انتظار می رفت با بی مهری ها و ناملایمتی های بسیاری روبرو شد؛ ولی این انجمن توانست بخشی از مشکلات معیشتی و رفاهی مردم را برطرف کند، مانند : تنظیم نرخ ارزاق، مرمت کوچه ها و خیابان ها و اقدامات بهداشتی و درمانی .

در پی انقلاب مشروطه، زمینه ی حضور مردم در ساماندهی قلمروهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراهم شد. توده ی مردم بعد از قرن ها تحمل استبداد، زمینه ی حضور و مشارکت خود را در تعیین سرنوشت خویش فراهم آوردند. همین امر، زمینه های فوق العاده ای را برای احساسِ ضرورت ِتدوینِ قانون بلدیه از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی فراهم آورد. با تصویب و توشیح قانون بلدی در 20 ربیع الثانی 1325 برخی شهرهای ایران انجمن بلدیّه تشکیل دادند. یکی از این شهرها اصفهان بود. انجمن بلدیّه ی اصفهان توانست برخی فعالیت های عام المنفعه ی شهری را مثل حفظ بهداشت و نظافت شهری، اعلام نرخ ارزاق، مقابله با کم فروشی و گران فروشی، مرمت آثار تاریخی، روشنایی شهر و ... برای رفاه و آسایش مردم اصفهان انجام دهد.

در جهان امروز، اداره امور شهرها متکی بر دولت های محلی دموکراتیک است. الگوهای دولت محلی شهری در جهان متعدد است که مهم ترین آن ها مدل شهردار ـ شورا، شورا ـ مدیر، کمیسیون، نشست شهری باز و نشست نمایندگان شهری می باشد که سهم مدل شوراـ مدیر در میان شهرهای مختلف جهان بیش از سایر موارد است. آنچه را که بتوان دولت محلی شهر در ایران نامید از جنبش مشروطیت در 1285 هـ . ش آغاز شده است. پس از آن، نهادهای دموکراتیک شهری در ایران، تحت تأثیر تحولات سیاسی دچار تغییرات زیادی شد و با افت و خیزهای زیاد تاکنون ادامه داشته است. این پژوهش با رویکردی تاریخی به سیر تکوین دولت محلی شهری ایران در یک سده ی اخیر توجه کرده و با الگوسازی و شناخت دقیق این نهاد محلی شهری در هر دوره های تاریخی به مقایسه تطبیقی با الگوهای دولت محلی در کشورهای توسعه یافته پرداخته است. داده های مورد نیاز تحقیق به روش استنادی و کتابخانه ای از قوانین متعدد انجمن بلدیه، انجمن شهر و شوراهای اسلامی شهر (از انقلاب مشروطه تاکنون) گردآوری شده است. تجزیه و تحلیل داده ها به روش تحلیل محتوا و تحلیل منطقی انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که نوعی الگوی شبه دولت محلی شهری از آغاز سده ی بیستم در ایران شکل گرفته است و در قالب الگوی شورا ـ مدیر با حرکت سینوسی، متأثر از تحولات سیاسی و نظام سیاسی تک ساخت دچار انبساط و انقباض قدرت شده است. این الگوی دولت محلی برای تمامی شهرهای ایران یکسان بوده و بیش از آنکه متأثر از خواسته های شهروندی باشد، تحت نفوذ نهادهای قدرتمند حکومت مرکزی بوده است.

با شکل­گیری انقلاب مشروطیت در ایران و تشکیل مجلس شورای ملی، ضرورت سامان­دهی امور شهری، در کنار مطالبات روزافزون مردم، باعث شد نمایندگان مجلس شورای ملی در جلسات مختلفی درباره نظام نامه انجمن بلدیّه به بحث و گفتگو بپردازند و سرانجام پس از تصویب و توشیح، در تاریخ 20 ربیع الثانی 1325 آن را به صورت قانون درآورند. پس از آن بود که براساس انتخابات اواخر جمادی الثانی 1325، نمایندگان مردم تهران در اولین دوره انجمن بلدیّه انتخاب شدند. انجمن بلدیّه در دوره خدمتش فعالیت­های متعددی همچون حفظ بهداشت و نظافت شهری، تسطیح خیابان­ها، ترتیب روشنایی شهر، انتظام امور نواقل و... را برای رفاه و آسایش شهروندان تهرانی انجام داد

انقلاب مشروطیت زمینه های شکلگیری مدیریت شهری، آن هم به وسیلة خود مردم را هموار نمود. انجمن بلدیّه، به عنوان شورای شهر، از نمایندگان محلاّت مختلف تشکیل شد. این انجمن براساس نظام نامه بلدی، تمامی مسائل مربوط به حوزة شهری را در بر میگرفت. شهر انزلی به عنوان یکی از شهرهای پیشتاز و مترقّی در زمینه قانونخواهی، پس از انحلال انجمن ولایتی اش، به تأسیس انجمن بلدیّه مبادرت نمود. این انجمن با تمام مشکلات و کاستی هایی همچون مقاومت و سنگ اندازی مستبدان و عدم تجربه و کارایی مناسب اعضای انجمن، توانست بخشی از مشکلات معیشتی و رفاهی مردم، از جمله اعلام نرخ ارزاق، نظافت خیابان ها و کوچه های شهر، ساختن بیمارستان، مدرسه و ... را حل نماید. امّا مهم ترین دلیلی که نگارنده را متوجّه تحقیق در این زمینه نمود، تک سندِ نفیس انجمن بلدیّة انزلی با عنوان «تقاضای انجمن بلدی انزلی مبنی بر اعزام معلّم فرانسه برای مدرسه محمّدیه بندر انزلی» بود. این نوشتار با توجّه به محدودیّت منابع، سعی دارد در کنار معرّفی معارف خواهی اعضای اوّلین دوره انجمن بلدیّه انزلی، زمینه های شکل گیری و فعّالیت های این انجمن مردمی را نمایان سازد.

انقلاب مشروطیت ایران، زمینه شکل گیری نهادهای دموکراتیک را فراهم آورد. یکی از این نهاد ها انجمن بلدیه بود. پس از تصویب قانون بلدیه در مجلس شورای ملی، ساز و کار شکل گیری انجمن بلدیه در شهرهای مختلف فراهم شد. شهر قزوین نیز در دوره اول مجلس شواری ملی از این نهاد برخوردار گردید. درباره شکل گیری انجمن بلدیه قزوین در منابع تحقیقاتی خبر درخور توجهی وجود ندارد و آنچه که تاکنون بیان شده، همراه با حدس و گمان است. نوشتار حاضر به دنبال بررسی شکل گیری انجمن بلدیه قزوین براساس منابع دست اول و اسناد می باشد.

انقلاب مشروطیت زمینه های شکل گیری نهادهای شهری را به وجود آورد. شهرها به عنوان مرکز تحولات سیاسی، نیاز شدیدی به سازمانی داشتند تا به ساماندهی امور شهری بپردازد. بر همین اساس برپایی انجمن بلدیّه (شورای شهر) یکی از مهمترین اقدام مجلس شورای ملی در دوره اول بود. بنابراین، در نوشتار حاضر، به شکل گیری انجمن بلدیّه شهر مشهد پرداخته می شود. انجمن بلدیّه با نظارت بر عملکرد مجریان دولتی، تعیین نرخ ارزاق، توجه به امور حفظ الصحه و تنظیفات شهری و ... زمینه مساعدی برای بهبود امور شهری و راحتی شهروندان ایرانی از جمله شهروندان مشهدی انجام داد. روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی می باشد که از منابع تاریخی دست اول و جراید بهره برده شده است.همچنین تکیه اصلی این جستار بر روزنامه خورشید به عنوان مهمترین منبع اطلاعاتی این دوره قرار دارد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با وجود مشکلات عدیده ای بر سر راه تشکیل انجمن بلدیّه، اعضای آن تلاش زیادی جهت ساماندهی نظم شهری انجام دادند و روحانیون که بیشترین کرسی انجمن شهری را بدست گرفتند، گام های در راستای اسلامی کردن شهر برداشتند.

شهر در طول تاریخ به صورت سنتی و بر مبنای تجربه ایرانی اداره می شد. از اواسط دوره قاجاریه براساس رویکردهای اروپایی روند اداره شهر تغییر کرد. رویدادهایی نظیر بازگشت دانش آموختگان ایرانی موسسه های اروپایی، تاسیس مدرسه دارالفنون، توسعه مفاهیم سیاسی و سفرهای ناصرالدین شاه به سرزمین های غربی، مقدمات دگرگونی شهر را رقم زد. از سوی دیگر، انقلاب مشروطیت زمینه حضور و دخالت بخشی از مردم در حکمرانی را به وجود آورد. یکی از عرصه های کنشگری بعد از انقلاب، شرکت در انتخابات و نمایندگی شهر بود. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش ها شکل گرفت که میزان مشارکت مردم تهران در انتخابات انجمن بلدیه/انجمن شهرداری از ابتدای مشروطیت تا پایان پهلوی اول چقدر بود؟ موانع و محدودیت های مشارکت شهروندان در این دوره چه بودند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که مشارکت بسیار اندک بود؛ تاجایی که از جمعیت 200 تا 600 هزار نفری تهران در بازه سالیان 1286 تا 1320، تنها تعداد بسیار اندکی در انتخابات شرکت کردند که در برخی اسناد از 20 تا 30 رای در انجمن بلدیه تهران دوره قاجاریه و 3 هزار رای در دوره پهلوی حکایت دارد که با تعداد جمعیت شهر اختلاف فاحشی دارد. دلایل مشارکت پائین به صورت کلی با ناآگاهی مردم نسبت به تحولات ساختاری جدید و محدودیت های قانونی مرتبط است. این مقاله برآن است تا با بررسی قوانین بلدیه با تکیه بر سرشماری های موجود، به ویژه سرشماری سال 1311، موانع تحقق مشارکت جمعی در انتخابات را به بوته نقد و بررسی بسپارد.