ق‍اری‍ان

کتاب « الفتنة جدلیة الدین و السیاسة فی الاسلام المبکِّر » اثر متفکر و مورخ تونسی دکتر هشام جعیط از جمله آثار در سطح جهانی است که در دسامبر 1991 به عربی ترجمه و توسط انتشارات دارالطلیعه در بیروت به چاپ رسید. در این کتاب که در قالب پنج بخش تنظیم شده است، رویدادهای مهم تاریخی که در سی سال پس از رحلت نبی مکرم(ص) بوقوع پیوست مطرح شده و با محوریت رویدادهای سال های پایانی خلافت عثمان و دوران خلافت امام علی(ع) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. وحدت دینی، بنای دولت اسلامی و جهاد، فتوحات و امپراتوری اسلامی، جنگ های جمل، صفین و نهروان از مباحث اساسی کتاب محسوب می شود. اصطلاح فتنه، پنج سال پایانی دوره ی خلافت راشدین را شامل می شود، دوره ای که، به نظر نویسنده ی کتاب، ترکیبی از نزاع داخلی و نزاع دینی است که نهایتا منجر به بروز احزاب و گسست اجتماعی در امت پیامبر(ص) شد. با وجود اهمیت این مسأله، و این که تاکنون اثر تاریخی جدی در این خصوص تألیف نشده است نویسنده تلاش داشته است با دقت، وسواس و ژرف نگری اثری تاریخی بنگارد. در این مقاله ضمن معرفی شکلی اثر به تحلیل بیرونی و درونی و نقد و ارزیابی آن پرداخته ایم.

نقش دانش قرائت و تاثیر مستقیم آن در تفسیر آیات قرآن کریم انکارناپذیر است و از این رو مساله قرائات همواره مورد توجه قرآن پژوهان قرار داشته است. یکی از ابعاد مهم در مساله قرائت، بررسی رویکرد علماء سده های نخست هجری به قرائت، به ویژه رویکرد آنان نسبت به قرائت رایج امروزی (روایت حفص از قرائت عاصم) می باشد که می تواند بیانگر رویکرد تاریخی به این قرائت تلقی گردد. اگر چه اخفش از بزرگان ادبیات عرب است و روند کلی حاکم بر کتاب معانی القرآن وی، اهتمام به مباحث ادبی است اما وی در راستای مباحث ادبی، به صورت گسترده به مساله قرائت نیز توجه داشته است که با تحقیق در آن می توان به مبانی او در مساله قرائت و معیارهای وی در پذیرش یا گزینش قرائت دست یافت. بررسی عملکرد اخفش در مواجهه با روایت حفص از عاصم نیز نشان می دهد که اولاً وی در ترجیح و گزینش قرائت، بارها قرائتی مغایر با روایت حفص را برگزیده است و ثانیاً برداشت برخی نویسندگان از تعابیری چون «قرائه العامه» در کتاب اخفش که آن را به عنوان قرائتی رایج و مستقل بین مردم تفسیر کرده اند، برداشتی نادرست و بر خلاف گزارش های صریح تاریخی است افزون بر آنکه اینگونه تعابیر گاه بر خلاف قرائت امروزی (روایت حفص از عاصم) به کار رفته اند.

از واقعیت های تاریخی در مورد قرائات قرآن، اختلاف قرائات است. پیدایش قرائات گوناگون، معلول دو گونه علت بوده است که می توان آنها را به علت های طبیعی و اجتهادی تقسیم کرد. بر پایه پژوهش صورت گرفته، یک سری از علل، به صورت طبیعی صورت گرفته اند که دانشمندان و مفسران علوم قرآنی نیز به آنها پرداخته اند و عواملی چون: اختلاف لغات و لهجه های عرب، خالی بودن کلمات از علائم، اعراب و نقطه در صدر اسلام، عدم وجود الف ممدوده در ساختار کلمات و سهل انگاری کاتبان کلام وحی در نگارش رسم الخط دقیقی از قرآن را در برمی گیرند. در مقابل مسائلی چون تعصب و خودبینی برخی از قاریان در ارائه قرائت جدید، بی-اطلاعی از قواعد عربی، چشم و هم چشمی قاریان، تحمیل قواعد صرفی و نحوی، از علل اجتهادی برخی قاریان در توسعه قرائات بوده است. با مراجعه به نصوص تاریخی کتب قرائات، می توان اثرگذاری اجتهاد قاریان بر علوم اسلامی را به وضوح مشاهده کرد.