سیاست خاطره

پژوهش پیش رو با هدف شناسایی ابعاد و شیوه های اختراع سنت در موزه ها و اثرگذاری قدرت در بازخوانی گذشته انجام شده است. روش تحقیق، تحلیل گفتمان فضا با تأکید بر نظریه مارگاریت کوهن است و تنها موزه هایی در این مقاله انتخاب شدند که پس از انقلاب اسلامی ایجاد شده اند. یافته های این پژوهش نشان داد که موزه ها به منزله مکان های خاطره می توانند منطبق با نیازها و منافع کنونی ایجاد شوند و به فرایند تاریخ سازی و بازسازی آن کمک کنند. در ایران نیز پس از شکل گیری دولت مدرن روند موزه سازی گسترش یافت؛ چراکه جامعه مدرن که ادعای گسستن از سنت های پیشین را دارد، با توده ای از هویت های تکه پاره شده روبه رو می شود و تلاش می کند تا با نوآوری خاطره و ساختن تاریخ برای خود کلیت سازی و هویت بخشی کند و تناقضات درونی خود را نیز پنهان کند.

سیاست خاطره به مثابه حوزه ای مطالعاتی، محصول بحران بازنمایی در علوم اجتماعی متأخر است. اما این حوزه پژوهشی ضعف هایی دارد که سبب می شوند نتواند برنامه پژوهشی واحدی را عرضه کند. مرتفع ساختن کاستی های مفهومی و نظری و افزایش شمار موضوعات مورد مطالعه آن، مهم ترین راهبردهایی هستند که برای ارتقای آن به سطح یک برنامه پژوهشی منسجم ضروری اند. پرسش اساسی نوشته حاضر این است که مفاهیم رایج در حوزه مطالعاتی سیاست خاطره چه اشکالاتی دارند و چگونه می توان آنها را مرتفع ساخت؟ در این نوشته برآنیم مقدماتی از نظریه ای نوآیین در زمینه سیاست خاطره را به اقتراح گذاریم که برنامه پژوهشی مستقلی با موضوع و مواد سیاست خاطره از آن سر برمی آورد. برای این مهم، کاستی های مفهومی و نظری موجود را برطرف خواهیم کرد و دامنه ایده ها و موادی را که سیاست خاطره در پی این کاستی زدایی خواهد توانست شرحی بر آنها داشته باشد، معین خواهیم کرد.

در نگرش ایرانیان، در سطح دولتی و اجتماعی، اصل عدم مداخله فراتر از اصلی حقوقی است و حساسیت نسبت به مداخله بیگانگان تا جایی است که دغدغه اولیه در ارتباط با بیرون از مرزها بیش از همکاری یا تعامل مبارزه با مداخله خارجی ها انگاشته می شود. این تلقی، که ریشه در خوانش هزاران سال تاریخ ایران دارد، موجب شکل گیری پدیده ای شده که در این پژوهش «فراخاطره مداخله بیگانه» نامگذاری شده است. در حوزه دولتی یادآوری تجاوزهای کشورهای خارجی راه کار مدیریت گذشته برای تثبیت هویتی سیاست خارجی استکبارستیزانه است. با این وجود سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به اقتضای نیازهای خود روابطی را با قدرت های بزرگ و حتی دشمنان تاریخی خود برقرار کرده است. دو نمونه از مهم ترین مخاطبان خاطراتی ایران در این زمینه هم روسیه و انگلیس هستند بر اساس نظریه سیاست خاطره، شیوه بازنمایی خاطرات مقدمه ای ضروری و حیاتی در راستای مشروعیت بخشی به جهت گیری خصمانه یا دوستانه در قبال کشورهای خارجی است. سوال پژوهش این است که رویکرد خاطراتی دولت در رابطه با خاطره مداخله های روسیه و انگلیس چیست و این رویکرد تا چه میزان مورد پذیرش اجتماعی قرار گرفته شده است؟ در پاسخ گفته می شود بازنمایی خاطراتی انگلیس در حوزه دولتی مبتنی بر «سیاست یادآوری» خصومت های گذشته است و به دلیل تطابق خاطره رسمی و غیررسمی از مشروعیت کامل در حوزه اجتماعی برخوردار می باشد اما بازنمایی خاطراتی دولتی در قبال روسیه مبتنی بر «سیاست فراموشی» است و به دلیل عدم تطبیق این جهت گیری با تصور رایج خاطراتی مردم از روسیه، با مقاومت خاطراتی مواجه شده است.

تبار و تکوین سیاست خارجی ایران پس از انقلاب در قبال آمریکا، مبتنی بر خاطرت تروماتیک از این کشور و به ویژه فراخاطره ۲۸ مرداد بوده است. پیوند خاطرات مذکور با عدم پیگیری عدالت انتقالی از سوی آمریکا و افزون بر آن خلق خاطرات منفی جدید، موجب تداوم وضعیت پساتروماتیک در روابط ایران و آمریکا شده است. از سوی دیگر اراده و خواست دولت انقلابی و اسلامی نیز ایران معطوف به مبارزه با استکبار و آمریکا بوده است. در این راستا با بهره مندی از خاطرات ناگوار از رفتار آمریکا، مبارزه خاطراتی تبدیل به یکی از ابعاد مهم رویکرد ایران در قبال آمریکا شد. همچنین ایران پس از انقلاب درصدد برآمد که از نقش قربانی صرف خارج شود. لذا با حمله به دردآورترین مکان خاطره ایرانیان، یعنی سفارت آمریکا، خاطره مهم و نوینی در روز ۱۳ آبان ۱۳۵۸ خلق کرد. خاطره، تفسیر و به یادآوردن گذشته از چشم انداز سیاسی- اجتماعی اکنون است. سیاست خاطره بسیج خاطرات جمعی در راستای مشروعیت بخشی به نظم مستقر و پیش برد پروژه های سیاسی- ایدئولوژیک در محیط داخلی و خارجی از طریق جامعه پذیری خاطراتی است. بر این مبنا سوال این پژوهش این است که رویکرد خاطراتی جمهوری اسلامی ایران در قبال آمریکا در مورد ۱۳ آبان چیست؟ پاسخ این است که رویکرد خاطراتی ایران در این باره عبارت است از سیاست یادآوری خاطره ۱۳ آبان از طریق رویه های خاطراتی با محتوای روایی نفرت و پیروزی همزمان و بازتولید مستمر آن به منظور مشروعیت و انگیزه بخشی به سیاست خارجی.