الگوی ون دایک

تحلیل گفتمان انتقادی، گرایشی از رشتة تحلیل گفتمان در مطالعات زبان شناختی است که به رابطة زبان، قدرت و ایدئولوژی در جامعه می پردازد. هدف این مقاله بررسی نمونه های از متون و تصاویر کتاب امریکن اینگلیش فایل با استفاده از الگوی ون دایک(1998) و الگوی کرس و ون لیوون(1996) است. نتایج نشان می دهد کتاب مذکور مملو از عوامل گفتمانی، مؤلفه های اجتماعی و شناختی از جمله نظام های ارزشی اجتماعی فرهنگی است. نویسندگان گفتمان این کتاب را طوری طراحی نموده اند که اهداف و ایدئولوژی مورد نظر آنان از جمله عرضة دانش اجتماعی فرهنگی جوامع غربی همچون سبک پوشش، تغذیه و مراودات اجتماعی، معرفی شخصیت های معروف و اماکن توریستی و نیز نگرش نژادپرستانه را در بر می گیرد. به طور کلی معرفی ابعاد مختلف جوامع غربی و هجوم نرم فرهنگ غرب در قالب این کتاب به منزله یک پل ارتباطی مشهود است.

با در نظر گرفتن اینکه ساز و کارهای زبانی در بازتولید سلطه اجتماعی نقش دارند و به کنترل ذهن سوژه ها از طریق بازنشر ایدئولوژی ها می پردازند، کشف لایه های زیرین جنبه های سطحی که مربوط به سازمان دهیِ ساختاریِ کلام است، می تواند به ظهور یک بینش عمیق تر منجر شود. شناختِ زبان به مفهوم گفتمانی آن، ابزار مناسبی برای تحلیلی واقع گرایانه از اندیشه ها و ایدئولوژی های گروه ها را فراهم می آورد. نوشته حاضر، به تحلیل گفتمان زن های خواستار طلاق در دادگاه های خانواده، بر پایه نظریه جامعه، شناخت و گفتمان ون دایک (Vandijk, 2006) پرداخته است و بر مبنای20 جلسه حضور تصادفی در دادگاه خانواده شهر زاهدان و ثبت اظهاراتِ 20 زن خواستار طلاق به انجام رسیده است. این پژوهش، به بررسی چگونگی بهره گیری جامعه آماری از ابزارهای زبانی می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد جامعه آماری مورد بررسی، از تمامی ابزارها و راهبردهای نحوی، بلاغی و واژگان برای بزرگ نمایی کنش های درست خود وعملکردهای نادرست همسرانشان بهره می گیرند. در این میان، بیشترین تلاش آن ها بر روی بزرگ نمایی کنش های نادرست همسران و اطرافیانش بوده و جامعه آماری مورد مطالعه، کمتر به کوچک نمایی کنش های نادرست خود و کنش های درست فرد مقابل می پرداختند؛ در عمل جامعه زن های مورد بررسی، از الگوی مربع ایدئولوژیک ون دایک، یعنی از دو ضلع مربع ایدئولوژیک ون دایک برای کوچک نمایی کنش های نادرست خود و عملکردهای درست فرد مقابل خود کمتر پیروی کرده اند.  

ا انسان به خاطر ماهیت اش موجودی است معناساز که با نشانه های گفتمان مسلط به روال های گفتمانی می اندیشد. زبان به عنوان پدیده اجتماعی، آیینه تمام نمای ایدئولوژی کنشگران زبان است. زبان همواره حاوی باورها، عقاید و افکار گویندگان آن است. ایدئولوژی ها در بطن زبان پنهان می شوند و تبدیل به قراردادهای اجتماعی می شوند. زنان خواستار طلاق نیز به عنوان کنشگران اجتماعی در عرصه دادگاه های خانواده، برای اقناع و القاء ایدئولوژیک مخاطب از انواع راهبردها و ابزارهای زبانی در این کنش اجتماعی استفاده می کنند. بنابراین، نوشته حاضر به ساخت های منفی (نفی) در گفتمان زنان خواستار طلاق در دادگاه های خانواده بر پایه نظریهجامعه– شناخت - گفتمان ون دایک (2006) پرداخته و حاصل 60 جلسه حضور در مرکز مشاوره خانواده دادگاه عمومی و انقلاب شهر زاهدان و ثبت اظهارات 45 زن خواستار طلاق 15 تا 40 ساله است. مقاله حاضر به شیوه استفاده زنان موردتحقیق از ساخت های منفی برای بیان ایدئولوژیک خواسته هایشان و راه های اقناع قاضی می پردازد و نتایج پژوهش نشان می دهد که نمونه های مورد مطالعه، از ساخت های منفی، در راستای بزرگنمایی نکات مثبت خود 58 درصد، منفی طرف مقابل 80 درصد و کوچک نمایی نکات منفی خود 17/3 درصد استفاده می کنند. می توان گفت بیشترین تلاش زنان خواستار طلاق، صرف برزگ نمایی ویژگی های منفی طرف مقابل می گردد.