کتب ملل و نحل

پرداختن به آثار اهل سنت و تلاش برای ترسیم سیمای امام علی (ع) در آثارشان می تواند ما را به نگاه نخبگان آنها نسبت به حضرت علی (ع) رهنمون شود. یکی از کسانی که دیدگاه های ضد و نقیضی از او درباره امیرمؤمنان (ع) نقل شده، جاحظ معتزلی است که فعالیت های علمی اش در بصره و بغداد بسیار پردامنه بود. با وجود این، تاکنون موضع او نسبت به امیرمؤمنان (ع) با وجود غنای آثارش کمتر محل توجه پژوهشگران بوده است. این پژوهش در پی آن است با بررسی آثار جاحظ، که حاوی اطلاعاتی از امیرالمؤمنین (ع) است، موضع وی را نسبت به امام اول شیعیان بازگو کند. نویسندگان قدیم و جدید از تناقض موجود میان طرفداری جاحظ از امام علی (ع) و در عین حال دشمنی او با امام سخن گفته، علت آن را فرصت طلبی جاحظ دانسته اند. مسئله پژوهش حاضر این است که با فرض وجود مواضع متناقض از سوی جاحظ درباره امیرالمؤمنین (ع)، علت آن چیست؟ یافته های پژوهش حاضر نشان داده است که برخلاف تصور، نویسندگان این پژوهش معتقدند جاحظ، ادیبی فرقه نگارِ بی طرف است که برخلاف سایر کتب ملل و نحل توانسته است دیدگاه های فرق مختلف را نسبت به امام علی (ع) بی کم و کاست بازتاب دهد. از همین رو، گاه در قامت یک مدافع امام ظاهر شود و باتوجه به توانایی های زبانی و علمی خود که محصول پیوند با فرقه معتزله بوده است به نیکی از امام دفاع کند و انتقادهای گزنده ای را نسبت به مخالفان امام ابراز کند و از سوی دیگر در العثمانیه، به ویژه انتقادهای دشمنان امام را نسبت به ایشان منعکس کند.