وحدت وجه

در کلام اسلامی، مباحث و موضوعات فراوانی وجود دارد که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری هایی نسبت به سایر علوم مانند اصول فقه و فلسفه و... دارد. استحقاقی یا غیراستحقاقی بودن عقاب، اتّفاقاً یکی از همین مسائل علم کلام اسلامی است که گاهی در ضمن بحث «معاد» و گاه در زیرمجموعه بحث «افعال الهی» به عنوان وی ژگی ای برای عقاب مطرح شده و آثار علمی و عملی مهمی در پی داشته است. لکن برخلاف این اهمّیّت و تأثیر، هنوز بررسی دقیق و جامع نسبت به این دیدگاه ها و مسائل مربوطه، انجام نشده است. از همین رو، پژوهش حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه ای و ساماندهی، بازپروری اطلاعات و تحلیل داده ها از شیوه عقلی و نقلی و به صورت توصیفی تحلیلی و نیز با هدف تبیین جامع و مقایسه دقیق دو دیدگاه یادشده و ادلّه آن ها، نگارش یافته است. یافته های این تحقیق نشان داد که متکلّمان امامی و معتزلی که به استحقاق عقاب معتقد هستند، در برخی موارد ادلّه ای مخدوش و ناتمام دارند؛ امّا برخی از آن ها صحیح و قابل پذیرش است. همچنین روشن شد که متکلّمان اشعری، اگرچه استحقاق عقاب را ضمن اقامه ادلّه ای، مردود دانسته اند؛ امّا منشأ اصلی این دیدگاه، انکار حُسن و قبح عقلی و برداشت نادرست از معنای استحقاق عقاب است. در نهایت، دیدگاه استحقاق عقاب، دیدگاه برگزیده و صحیح معرفی شد.