دژ بهمن

در این مقاله، با توجّه به اسطوره و داستان کی خسرو، پادشاه کیانی، در اوستا و با اشاره به متن های پهلوی، تاریخیِ اسلامی و شاهنامه، به بازشناسی مکان دریاچه چیچست باستانی پرداخته شده است. دربارة این موضوع با در نظر داشتن ابعاد گوناگون چون جنگ کی خسرو با افراسیاب، ویژگی های ذکر شده برای این دریاچه در متن های مختلف و با توجّه به مکان دژ بهمن و آتش کده آذرگشنسب بحث شده است. در این منبع ها، همه این مکان ها در ارتباط با هم ذکر شده است. بر همین اساس، در این مقاله، با بررسی همه این سخنان، دریاچه شورابیلِ اردبیل به عنوان مکان دریاچه چیچستِ باستانی پیشنهاد شده است. با بررسی ویژگی های جغرافیایی استان اردبیل و پژوهش های انجام شده در این راستا، به این نتیجه رسیدیم که از بسیاری جنبه ها، دریاچة شورابیل اردبیل با ویژگی های دریاچة چیچست سنجش پذیر است. پژوهش پیش رو به روش کتاب خانه ای و با تکیه بر منبع های تاریخی، جغرافیایی و ادبی انجام گرفته است. در این راستا، به متن های کهن دینی و شاهنامه بیش از سایر منبع ها توجّه شده است.

مقدمه: نقش و کارکرد ایدئولوژیک تصاویر در شاهنامه های مصور و از آن جمله «شاهنامه طهماسبی» از گسترده ترین مباحث گفتمانی پیرامون این اثر ارزشمند است. مسأله تأویل گرایی متون حماسی به عنوان موقعیتی راهبردی برای تبیین ساختار قدرت در عصر صفوی از دیگر موضوعات قابل توجه در این حیطه است. برخی از این تصاویر، به واسطه پیوستگی با یک شخصیت اسطوره ای خاص، اهمیت بیشتری پیدا کرده و روایت حماسی آن ها با کنش های تاریخی درهم تنیده شده است. روایت «تسخیر دژ بهمن توسط کیخسرو» از این جمله است. بنابراین مهمترین مسأله پژوهش حاضر، تبیین چگونگی کارکرد و بازنمایی قدرت در نگاره مذکور است. انجام یک تحلیل دقیق از «نگاره تسخیر دژ بهمن توسط کیخسرو» برمبنای نشانه های تصویری موجود در نگاره و انطباق آن با مؤلفه های برون متنی هدف این پژوهش است.روش پژوهش: این پژوهش مبتنی بر شیوه توصیفی- تحلیلی بوده، داده های آن با جستجو در منابع کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده است. شیوه تجزیه و تحلیل اطلاعات به روش کیفی، با در نظر گرفتن مضمون روایی و تصویری، به روش تحلیل گفتمان انتقادی انجام گرفته است.یافته ها: یافته های این پژوهش حاکی از آن است که در نگاره تسخیر دژ بهمن توسط کیخسرو، راهبردهایی نظیر قطب بندی، بازنمایی مثبت گروه خودی و بازنمایی منفی دیگری برای نشان دادن برتری کیخسرو به کار گرفته شده است. خوانش لایه های معنایی اثر در ارتباط با جهان پیرامون متن، نشانگر دلالت این اثر به رخدادهای تاریخی پیرامون نگاره در تطابق با نگرش و عملکرد پادشاهان صفوی است. به نظر می رسد بازتولید روایت اسطوره ای تسخیر دژ بهمن، به عنوان مهمترین بخش حماسی «شاهنامه فردوسی»، در فضای سیاسی- فرهنگی روزگار صفوی، مجالی راهبردی برای ترسیم آرمان های شاهانه بوده است.نتیجه گیری: در نگاره «تسخیر دژ بهمن توسط کیخسرو» نوعی رابطه فرازمانی میان روایت اسطوره ای و روایت تاریخی دیده می شود. الحاق «بافت تاریخی» به «بافت اسطوره ای»، از دیگر موارد قابل توجه در این حیطه است. به نظر می رسد بازتولید روایت اسطوره ای تسخیر دژ بهمن، به عنوان مهم ترین بخش حماسی شاهنامه فردوسی، در فضای سیاسی- فرهنگی روزگار صفوی، مجالی راهبردی برای ترسیم آرمان های شاهانه بوده است.