خوشنویسی سنتی

خوشنویسی ابزاری فرهنگی است و این خصیصه بسیار مهم را دارا می باشد که جنبه های متنوع تفکرات و ایده های هنرمندان را همراه با فرم زیباشناختی به مخاطب اعلام می دارد. خط نه تنها با ارائه شکل و محتوا پیام خود را به صورت مستقیم بیان می دارد، بلکه ظرفیت ارائه مفاهیم عمیق تری را نیز دارا می باشد که همانا در شکل بصری حروف و ارتباط آن با واژگان نهفته است. در سال های اخیر با توجه به پیشرفت های صورت گرفته در عرصه گرافیک ایران زمینه های مناسبی برای ظهور حرکت های نوین در شاخه های مختلف هنر گرافیک به خصوص طراحی نشانه های نوشتاری فراهم گشته است. یکی از مهم ترین موارد در این مقوله، شناسایی چگونگی تحریر و ساختار حروف می باشد. به عبارتی دیگر، دانستن و اجرا کردن به جا و مناسب در تبدیل و اتصال حروف به یکدیگر در طراحی نشانه نوشته بسیار مهم و اساسی است و این امر، تنها از طریق شناخت و درک خطوط سنتی صورت می پذیرد؛ از این رو آشنایی با ظرفیت ها و امکانات هر یک از خطوط سنتی، طراحان گرافیک را در خلق آثاری زیبا و بدیع یاری می رساند. روش تجزیه و تحلیل داده های این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و ابزار گرد آوری اطلاعات آن کتابخانه ای می باشد. نتایج بیانگر آنست که خطوط سنتی همواره به دلیل ظرفیت های بالقوه، مورد توجه هنرمندان بسیاری قرار گرفته و بیشتر نشانه نوشته های موفق فارسی بر مبنای اصول و قواعد خوشنویسی سنتی طراحی شده اند.

بیان مسئله: از میان گرایش های خوشنویسی می توان به سیاه مشق قاجاری از نوع کارهای میرزا غلامرضا اصفهانی اشاره کرد که در آن ها جلوه های بصری فرم گرایانه در این آثار بر خوانش ادبی آن ترجیح داده شده است. حال آنکه در گرایش های مختلف خوشنویسی سنتی به رغم تفاوت در بیان بصری، حروف و عبارات به نیت خوانش متن مطرح شده اند. اما در سیاه مشق های میرزا غلامرضا، بعضاً کاربرد مرسوم نوشتار در درجه دوم اهمیت قرار گرفته یا به کلی نادیده گرفته شده. در این نوشتار این آثار نماد آشنایی زدایی از عملکرد متداول خوشنویسی تلقی می گردند. این مقاله با تحلیل برخی مصادیق شاخص در آثار سیاه مشق های میرزا غلامرضا و برخی از معاصرین وی در اواخر دوره قاجار می کوشد تا از منظری نو به جنبه های فرمالیستی و انتزاعی آن ها بپردازد. هدف: بررسی و بازخوانی گرایش های فرم گرایانه در خوشنویسی سنتی و به طور اخص سیاه مشق های یاد شده، هدف این پژوهش است. روش پژوهش: این پژوهش که به صورت کیفی ارائه شده به شیوه توصیفی-تحلیلی با تکیه بر مطالعات میدانی و منابع مستند کتابخانه ای یافته های خود را بیان نموده است. یافته ها: آنچه می توان از یافته های این نوشتار برشمرد این است که سیاه مشق های نستعلیق در به کارگیری عناصر خوشنویسی از متن ترکیبی موزون را ایجاد می کنند که با معیارهای معمول و متعارف سنت خوشنویسی تفاوت دارد. از لحاظ کاربرد نیز تأکید بر فرم های نوشتاری منجر به جذابیت و رویکرد زیباشناختی خط بدون توجه به مأموریت مرسوم آن یعنی خوانایی متن است.

بیان مسئله: این مقاله در پی آن است که جنبش هنر نوگرای ایران در بافت تاریخی خود بررسی کرده و به ریشه ها و زمینه های بروز آن نگاهی بیندازد تا بنیان های نوجویانه نقاشی مدرن ایران به ویژه نقاشی خط را روشن نماید. خوشنویسی که دارای پیشینه ای مقدس است و با نگارش کتاب الهی ارتباط دارد، سیر تاریخی خود را از قرون گذشته با سابقه ای پربار تا سکولارشدن مستمراً پی گرفته و با فراز و نشیب های پشت سر گذاشته  یک وجه آن به نقاشی خط هایی منجر شده که در جای خود قابل تأمل و بررسی اند. در این بررسی مشخصاً به این سوال که رخداد سویه های سنتی ومدرن نقاشی خط ایران چگونه بوده داده پاسخ داده خواهد شد. این پژوهش مسئله این مقاله، آن است که چگونه نقاشی خط (جنبش لتریسم ایران) را در هنر معاصر ایران بر پایه دوگانه هنر سنتی و مدرن می توان طبقه بندی کرد؟ نقاشی خط با طبقه بندی دوگانه هنر سنتی و نوگرا چه ویژگی هایی دارند؟ هدف: این نوشتار، در جهت مطالعات سبک شناختی و اقامه بحث فرهنگ بصری ایران بوده و در پی آن است که جنبش لتریسم ایران را براساس رویکرد سنتی و مدرن در قالب نقاشی خط طبقه بندی نماید. روش پژوهش: شیوه این پژوهشِ بنیادی، کیفی با روشی توصیفی-تحلیلی است. در گردآوری داده ها از مطالب و منابع کتابخانه ای و مطالعه بصری آثار مربوطه بهره برده است. یافته ها: دستاورد این مقاله روشن می سازد که نقاشی خط در پیروی از جنبش مدرن«لتریسم» در غرب، در جنبش سقاخانه با رویکردی هویت محور با استقبال گسترده ای از سوی هنرمندان مواجه شد که به دو گونه سنتی و نوگرا یا رویکرد خوشنویسانه و نقاشانه بخش شده است.

خوشنویسی سنتی، یکی از ارزشمند ترین هنرهای اسلامی به شمار می آید و همواره بخش های ناشناخته ی بسیاری در خود دارد. یکی از این بخش ها، خطوط نامتعارف و ناشناخته ی نُسَخ خطی است. در این مقاله برای نخستین بار ویژگی های بصری یکی از خطوط نامتعارف با استفاده از روش تاریخی، توصیفی و تطبیقی مطرح شده که به ریخت شناسی خط نسخه ای از کتاب شرح الشافیه اختصاص دارد. این نسخه از میان بیش از بیست هزار نسخه ی خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی به دلیل خصوصیت بدیع خط آن انتخاب شده است. در این مقاله، ضمن شناسایی و انتخاب خط نسخه ای از شرح الشافیه، ساختار کلی و ریخت شناسی حروف آن که اغلب به صورت غیر مستقیم به خطوط نسخ و رقعه وابسته است، مورد توجه قرار گرفته است. این تنوع و نوآوری که در خطوط متن، حاشیه و عناوینِ نسخه ملاحظه می شود، شیوه ای متفاوت از حروف را به خود اختصاص داده که از لحاظ ویژگی های منحصر به فرد آن در دستیابی به نگاهی نوین در طراحی حروف حائز اهمیت است و از این طریق می تواند زمینه های متنوعی را در این شاخه از گرافیک ایجاد  نماید. امید است پژوهش حاضر که نخستین گام در شناسایی خطوط نامتعارف و بعضاً ناشناخته ی نسخه های خطی محسوب می گردد، زمینه ی تحقیقات بعدی را فراهم سازد.

بیان مسئله: هرچند بیش از نیم قرن از ظهور جنبش سقاخانه در هنر نوگرای ایران می گذرد، ولی هنوز به عنوان شاخص نوسنت گرایی موجب بحث و اختلاف نظر در محافل هنری است. هنرمندان جنبش سقاخانه از نقوش آئینی و نمادهای هنر عامیانه و میراث هنری گذشته و به طور اخص نشانگان دیداری خوشنویسی اصیل ایرانی و جنبه های فرمالیستی حروف الفبا بهره گرفته اند. مسئله ای که در این پژوهش مورد توجه است؛ جریان شناسی، سیر تکامل تاریخی و نیز تحلیل زبان بصری آثار تحت تأثیر خوشنویسی سنتی هنرمندان سقاخانه است.هدف: مطالعه تطبیقی آثار هنرمندان شاخص جنبش سقاخانه متأثر از خوشنویسی سنتی و آثار قدما در روندی تاریخی (از دوره قاجار تا نیمه دهه پنجاه شمسی) از منظر سبک و روش اجرا و توجه به ارزش های بصری خط هدف این پژوهش است.روش پژوهش: برای دستیابی به نتیجه مطلوب از روش تحلیلی-تاریخی استفاده شده است. جمع آوری اطلاعات، تصاویر و مستندات و راستی آزمایی اصالت آثار هنرمندان سقاخانه و نیز آثار قدما از طریق مراجعه به منابعی چون موزه ها و مجموعه های خصوصی و نیز چند وبگاه رسمی انجام شده است. جامعه آماری مورد مطالعه هنرمندان خوشنویس دوره قاجار و هنرمندان جنبش سقاخانه در حوزه هنرهای تجسمی است.یافته ها: برخی از هنرمندان شاخص و سردمداران جنبش سقاخانه ضمن مطالعه بصری عناصر خوشنویسی سنتی و روش نگارش خط (به طور اخص قطعات خوشنویسی قدما در عصر قاجار) به آفرینش آثاری ملهم از این شیوه های نوشتاری پرداخته اند. این فرآیند با رویکردی فرم گرایانه و در تقابل با مأموریت سنتی خط صورت گرفته و نشانه هایی بارز از انتزاع در این آثار مشهود است. آثار این گروه از هنرمندان در عین دارا بودن هویتی مستقل به نوعی امتداد تجربیات خوشنویسان عهد قاجار تلقی می شود. عبور از سنت به مدرنیته در روند خلق خط نگاره های جنبش سقاخانه تحولی مهم در تاریخ هنر نوگرای ایران به شمار می رود.

مقدمه: جایگاه هنرمندان، خوشنویسان  و حرفه مداران باتبحر و کاردان که محمد احصایی یکی از اینهاست همواره مورد تقدیر و تحسین بوده است. وی، خوشنویسی چیره دست و دارای تجاربی ارزشمند در عرصه خط و نقاشی خط است که سابقه روشنی در خط و خوشنویسی دارد و مسیر حرکت از خط سنتی به نوگرا و نقاشی خط را اندیشه ورزانه و آرام و با حوصله طی کرده است. او شیوه ای در نقاشی خط  خود دارد که بنابه سیر تحول آثارش در پهنه هنر ایران منحصر به خود  او و برخاسته از اعتقاد به مفاهیم عرفانی، آیات قرآن و احادیث است. برای احصایی رعایت اصول و قواعد خوشنویسی و محتوای واژه ها اهمیت داشته و آثارش در فضایی مسحورکننده با توازن سیال در فضاهای سواد و بیاض شکل گرفته است. در سیر رو به رشد او مراحلی طی شده از هنر سنتی تا سکولار دیده می شود که در پژوهش حاضر به واکاوی آثار وی که گستره ای از سنت تا مدرن را دربر می گیرد، پرداخته می شود. پرسش اصلی این است که آثار وی چگونه طبقه بندی می شود و چه ویژگی های منحصر به فردی دارند؟ هدف پژوهش حاضر شناخت و طبقه بندی آثار سنتی و مدرن محمد احصایی و نیز بازشناسی عناصر سنتی خوشنویسی به عنوان آرایه ای از سنت با کاربست مناسبات هنر مدرن است.روش پژوهش: شیوه پژوهش حاضر کیفی بوده و از منابع مکتوب و متون کتابخانه ای همراه با مطالعه بصری آثار تجسمی هنرمند بهره برده است.یافته ها: دست آورد پژوهش حاضر چنین است که شکل گیری زیست جهانِ احصایی در دوره معاصر در دو ساحت سنتی و مدرن به فراسبک بودن این هنرمند دلالت دارد و شگفت این است که همزمان که هنرمند اثر سنتی خود را در قالب سیاه مشق یا «الفبای ازلی» می نگاشته به آفرینش هنر سکولار پسامدرن هم اقدام کرده و بدون ایجاد تناقض در دو ساحت کنشگری فعال بوده است.نتیجه گیری: فضای شکل گیری خط و خوشنویسی احصایی تحت تاثیر مکتب هنرمندان نوگرا و همزمان با شکل گیری مراکز دانشگاهی مدرن ایران و نیز در پی ارتباط آسان آن زمان هنرمندان ایرانی با دیگر هنرمندان جهان شکل گرفته و این زیست جهان جدید در کنار تدریس در دانشگاه و آموزه های گرافیک مدرن و پیوند آن با خطوط سنتی احصایی را به مسیری متمایز از هموندان خود برد، مسیری که تا حدودی از پیلارام و زنده رودی و دیگران متفاوت بود.