خاله بازی

بازخوانی آثار ادبی با رویکردهای تازه به پویایی فضای جامعه ادبی می انجامد. نقد جامعه شناسی در عرصه ادبیّات، به بررسی تأثیر متقابل ادبیّات و جامعه بر یکدیگر می پردازد و با تحلیل این تأثیر و تأثّرها، راهی نوین در برابر کسانی قرار می دهد که دغدغه اصلی ذهن آن ها شناخت انسان و جامعه جدید انسانی است. نگرش جامعه شناسانه به رمان با رویکرد جامعه شناسی زنان، منظری نسبتاً نوپدید است که از قابلیّت وگنجایی چشم گیری برای بحث های نوین و جذّاب در این زمینه برخوردار است. نگارندگان از این نظرگاه و با تکیه بر دیدگاه های «پی یر بوردیو»، نظریّه پرداز و منتقد فرانسوی، به بررسی رمان خاله بازی از بلقیس سلیمانی پرداخته اند. سلیمانی در این رمان با نگاهی واقع گرایانه و در عین حال انتقادی به مسایل اجتماعی و فرهنگی ایران، خصوصاً وضعیّت زنان در دهه شصت و قبل از آن می پردازد. روش تحقیق این مقاله، توصیفی - تحلیلی و بهره ور از دیدگاه جامعه شناسی بر پایه مکتب انتقادی پی یر بوردیو است. در رابطه دیالکتیکیِ عاملیّت و ساختارِ بوردیو در کنشِ افراد این داستان، بیشتر بازتولید ساختارهای ثابت فرهنگی وجود دارد؛ امّا در پایان رمان، شاهد تولید ساختاری جدید از سوی یکی از شخصیّت های اصلی آن هستیم. همچنین مفاهیم بازتاب یافته در رمان خاله بازی ناظر بر آن است که نویسنده آن – خواسته یا ناخواسته - با نگاهی به جامعه در بستر اسطوره ای، تاریخی، پیشامدرن، مدرن و پسامدرن و مقایسه ضمنی آن ها با یکدیگر، رابطه دیالکتیکی عاملیّت و ساختار بوردیو را تأیید می کند.

ساختارگرایان تقابل های دوگانه را از مفاهیم بنیادین این رویکرد دانسته اند و در مطالعات ادبی براین باورند که یکی از سازه های متن، تقابل های دوگانه است که معنای پنهان آن را شکل می دهد. این تقابل ها در متون مختلف به شکل های متفاوتی بروز پیدا می کنند و می توان با تحلیل نوع و شیوۀ به کارگیری آن ها، به معنای پنهان متن دست یافت. مبنای تعیین تقابل ها، سه سطح اصلی روایت است: الف-رویدادها و پیرنگ؛ ب-شخصیت و شخصیت پردازی؛ ج-نماد و نمادپردازی. از تحلیل تقابل هایی که در پس نگاه جنسیتی متن وجود دارد، این نتیجه برمی آید که در رمان خاله بازی، تقابل های مرتبط با مفاهیم جنسیتی به نحوی بازتولید می شوند که دو سوی آن ها در نقطه ای به تعادل می رسند و به تعبیر دیگر، نویسنده در انتخاب و ترجیح بین دوسوی تقابل ها، جانب میانه ای را نگاه می دارد؛ چنانکه درباره زن نازا و زن بارور، زنی که با ذهن فرهیخته خود قدرت تربیت و پرورش دارد، برگزیده می شود. در این مقاله تقابل هایی که نشان دهندۀ نگاه جنسیتی رمان خاله بازی است و می تواند در مطالعات جامعه شناختی و به ویژه مطالعات زنان مورد استفاده قرارگیرد، استخراج شده و مورد تحلیل قرار گرفته است.