حماسه ی دینی

حماسه یکی از انواع ادبی است؛ تعریف و ویژگی های خاص دارد و از دیدگاه های مختلف به انواعی چند تقسیم شده است. بر طبق یکی از تقسیم بندی ها، حماسه های تاریخی و دینی از انواع حماسه اند. این حماسه ها مولود طبیعی شرایط اجتماعی و فکری حاکم بر دوره های خاص تاریخی هستند. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی حماسه های تاریخی و دینی، با محوریت خاوران نامه ی ابن حسام خوسفی که از موفق ترین حماسه های دینی است، به تبیین ویژگی های حماسه های دینی پرداخته شده است و با تطبیق ویژگی های ساختاری خاوران نامه با ویژگی هایی که برای حماسه برشمرده اند، بر اهمیت جایگاه ادبی این حماسه ی بزرگ دینی، در گستره ی حماسه های دینی و تاریخی تأکید شده است.

منظومه ی اسرارالولایه از آثار میرزاابوالقاسم رازشیرازی، عارف شیعی قرن سیزدهم هجری قمری، است. پژوهش حاضر که به شیوه ی توصیفی -تحلیلی و با کمک منابع کتابخانه ای و مراجعه به چهار نسخه ی خطّی و یک نسخه ی چاپ سنگی انجام شده ، به معرفی شاعر، شالوده ی اندیشگانی او و ویژگی های منظومه ی اسرارالولایه می پردازد. ازنظر ساختاری، اسرارالولایه شامل سه بخش است. متن در بخش میانی با پرداختن به نبردهای حضرت علی (ع) و کرامت های ایشان در زمره ی حماسه ی دینی قلمداد می شود؛ امّا در بخش ابتدایی و پایانی، متن آشکارا بر مباحث عمیق عرفانی متمرکز است. آنچه باعث انسجام ساختار این اثر و ارتباط سه بخش آن با یکدیگر می شود، مفهوم ولایت است. راز شیرازی در ابتدا و انتهای اثر به باطن ولیّ و در میانه ی آن به ظاهر او پرداخته است. بدین ترتیب او با جایگزین کردن مفهوم ابرانسان یا قهرمان با مفهوم ولیّ، دو ویژگی مهم به اسرارالولایه بخشیده است: ۱. این مثنوی را با ساختاری منسجم در مرز میان حماسه ی دینی و حماسه ی عرفانی قرار داده است؛ ۲. با جدا کردن (نسبی) مباحث عرفانی و حماسی از یکدیگر، هوشمندانه دو وجه ظاهر و باطن ولیّ را در ساختار اثر گنجانده است و به مخاطب عرضه می کند.