پلیس اقتصادی

نیرویی که اهداف و وظایف خود را دنبال می کند، به فضا و شرایط تأثیرگذار اصلی، مستقیم و فوری حوزه فعالیت خود توجهی خاص دارد. پلیس نیز برای تحقق اهداف و انجام وظایف خود باید به عوامل تأثیرگذار اهتمام ورزد. به علت نقشی که شرایط اقتصادی در وقوع جرم یا بازدارندگی از جرم دارد، پلیس نمی تواند به این شرایط بی اعتنا باشد؛ به ویژه که برخی عناصر اقتصادی در حوزه اصلی فعالیت پلیس قرار می گیرند. اگر جرم را اقدامی عقلایی مبتنی بر فرصت و مخاطره مجرم در نظر بگیریم، بنا بر انتظار و آن گونه که برخی مطالعات تجربی نشان می دهد، جرایم به ویژه جرایم غیرخشونت بار به شرایط اقتصادی وابسته اند. در کنار آنچه گفته شد، با معرفی جرایم اقتصادی، وظیفه پلیس در قلمرو اقتصاد، تبلور قانونی خاصی می یابد. با در نظر گرفتن پیشینه تاریخی، مبانی منطقی و نظری، تنوع اهداف و وظایف قانونی و مطالعات تجربی، کشورهای مختلف درصدد تشکیل نیرو و سازمانی برآمده اند که به عنوان پلیس، گارد و امثال آن، به صورت مسلح یا شبه نظامی و به صورت مستقل یا تحت تابعیت مقام رسمی خاص، در قلمرو اقتصاد و امور مالی و گمرکی به گونه ای تخصصی ورود یافته است. مروری بر وظایف مصرح و گزارش شده پلیس اقتصادی مالی گمرکی کشورهای بررسی شده نشان می دهد که فعالیت های بسیار متنوعی در حوزه مسئولیت این نیروی تجهیزشده برای رویارویی با جرایم اقتصادی تعریف شده است. این فعالیت ها از فعالیت های سلبی مبارزه با سرقت تا فعالیت مقابله جویانه با اقتصاد پنهان و امثال آنها تا فعالیت های ایجابی مراقبت در اجرای همگانی قوانین و مقررات اقتصادی، پولی، مالی و اعتباری را با ملاحظه ارتباط با سلامت، نظم و امنیت (آرامش و آسایش) عمومی و اجتماعی و اولویت مبارزه با فساد و جرایم سازمان یافته بزرگ اقتصادی و مالی شامل می شود.

خاستگاه و تحول سازمانی که در حال حاضر «پلیس» نام دارد، در طول تاریخ کشورها و ایران نشان از مسئولیت سنگین این نیروی چندوجهی و چندکاره اگر نگوییم همه کاره دارد. پلیس از ابتدا در عرصه مدیریت شهر و روستا و حفاظتِ بندری ظهور یافته و در طول تاریخ، جنبه های مختلف مذهبی، سیاسی، نظامی و شبه نظامی به خود گرفته است. امور تحت پوشش مسئولیت پلیس بسیار متنوع بوده و گاه گستره ای محدودناشدنی داشته است. در جوامع اسلامی افرادی با عناوینی مثل محتسب و شرطه عهده دار مسئولیت هایی بوده اند که با مسئولیت های پلیس در تاریخ سایر کشورها تا حدی قرابت داشته است. در ایران پیش از اسلام نیز پلیس نیرویی منظم و تأثیرگذار بوده و در طول تاریخ نام های مختلف یافته است. شکل گیری اولین نیروهای انتظامی، از جمله با تشکیل «ژاندارمری خزانه» (پلیس اخذ مالیات و عوارض زیر نظر خزانه دار) در کنار «ژاندارمری دولتی» همراه بوده است. در یک دسته بندی بسیار کلی، وظایف نیروی انتظامی در ایجاد و حفظ و ارتقای نظم و امنیت و آسایش خلاصه می شود که تحقق آنها مستلزم فراهم آوردن زمینه های ذهنی و عینی و مقابله و برخورد با فعالیت های غیرمجاز ضمن ملاحظه امور مرتبط است. از سوی دیگر، این نیرو ضابط عام دادگستری است که درباره کلیه جرایم صلاحیت اقدام دارد و وظایف و اختیاراتش محدود به جرایمی معین یا شرایطی خاص نیست و یکی از وارثان نظام حسبه اسلامی به شمار می رود. به تأکید، این مقاله درصدد همه کاره جلوه دادن یا افزایش خارج از معمول وظایف و مأموریت های نیروی انتظامی در حال حاضرِ جمهوری اسلامی ایران نیست. با وجود این،  عرصه اقتصاد و انتظام برنامه ریزی شده و هوشمندانه آن در دوران فشارهای فزاینده خارجی، ناکارامدی های اجرایی و فسادانگیزی های فراتر از انتظار داخلی و تأکید مقام معظم رهبری بر تحقق ناگزیر اقتصاد مقاومتی، عرصه ای است که به هر صورت باید در آن جایگاهی شایسته برای نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تعبیه کرد که پیشینه تاریخی چنین جایگاهی از آن بیگانه نیست و کارکردهای قانونی اش به خوبی ظرفیت آن را دارد.