تفسیر اهل بیت

یکی از مباحث مهم علوم قرآن که ریشه در روایات پیامبر و اهل بیت (ع) دارد، بحث ظاهر و باطن قرآن است. تاکنون محققان زیادی به بحث درباره مقصود از باطن و تأویل قرآن و معرفی معیارهایی برای شناخت ظاهر قرآن از باطنش روی آورده اند. معمولاً محققان برای تنزیل و ظاهر قرآن، معانی روشن و تحت اللفظی قرآن، چیزهایی که قرآن درباره آن نازل شده، تفسیر و شأن نزول، تطبیق آیات قرآن بر مصادیق طبیعی و معانی دیگری نزدیک به اینها برداشت کرده اند. تدوین آثار فراوان درباره باطن قرآن حکایتگر دشواری بحث در این موضوع است. مقاله حاضر برخلاف رویه متداول میان محققان، تلاش کرده است از طریق بحث درباره مفهوم ظاهر و تنزیل قرآن، به حل مسأله تمایز میان معانی ظاهری و باطنی قرآن بپردازد. رهاورد این بحث این است که هر معنایی که نخستین مخاطبان پیامبر از آیات شریفه دریافت کرده و در ذهنشان نقش می بست، ظاهر و تنزیل قرآن بوده و هر معنای دیگری که ورای آن فضای نزول و فهم مخاطبان اولی از آیات قرآن دریافت شود، خواه در زمان رسول خدا(ص) یا بعد از آن، باطن و تأویل قرآن خواهد بود. بی شک سیاق و فضای نزول، مهم ترین قراین آگاهی از معنای ظاهر و تنزیل قرآن است.

از روایت های تفسیری اهل بیت از جمله روایت های تفسیری امام رضا (ع) چنین برمی آید که آن بزرگواران درصدد تعلیم مبانی و روش صحیح تفسیر قرآن کریم به پیروان خود بودند، تا در زمان غیبت نیز بتوانند با بهره گیری از این مبانی و روش صحیح تفسیری از قرآن کریم بهره برده، راه هدایت را از آن در هر زمان و شرایطی بیابند. از واکاوی روایت های تفسیری مأثور از امام رضا (ع) چنین برمی آید که مبانی تفسیری عبارت اند از: تحریف ناپذیری، اعجاز، جاودانگی، هدایتگری قرآن کریم و علم قرائت. روش های تفسیری که از این روایت ها به دست می آید عبارت اند از: تفسیر آیه با استناد به آیة نظیر، تفسیر آیه با استناد به روایت های تفسیری، تفسیر آیه با تبیین واژگان غریب، تفسیر آیه از طریق سبب نزول، تفسیر آیه با اظهار قیود مقدر، تفسیر آیه با تعیین مخاطب، تفسیر با روش استنطاق القرآن، تفسیر آیه به روش بیان مصادیق، تفسیر آیه به روش بیان علل گزاره ها، تفسیر آیه به روش همنشینی، تفصیل قصص القرآن، تأویل آیه های متشابه و جری و تطبیق.

با توجه به تأکید آیات قرآن و روایات نبوی بر جایگاه ممتاز اهل بیت: در تفسیر قرآن و نیز ضرورت رجوع به تفاسیر آن بزرگواران، اهمیت پژوهش و مداقه در ابعاد مختلف روایات رسیده از ایشان در تفسیر قرآن روشن است. از میان صدها جلد کتاب تفسیر روایی، مجموعه ی تفسیر اهل بیت: به عنوان جدیدترین و پر روایت ترین تفسیر روایی شیعی مطرح است. نوشتار حاضر، با نگاه تحلیلی و روش شناسانه به این مجموعه و با مراجعه به مراجع کتابخانه ای، به مقایسه ی موردی روایات سوره ی مبارکه ی نساء در این تفسیر با بیش از صد تفسیر روایی دیگر می پردازد. از جمله ی امتیازات منحصر به فرد این مجموعه می توان استفاده از روایات جدید و متناسب با مدلول صریح و روشن، بهره گیری از تفسیر بحرالعرفان، ابتکار در اسلوب و الگوی واحد در سراسر کتاب، ارائه ی ترجمه ی فارسی و روان برای کلیه ی روایات و ... را نام برد. با این وجود توجه به نکاتی همچون آیات بی روایت، تکرر در ذکر برخی از روایات، جامع نبودن و اکتفای حداقلی به روایات ذیل هر آیه، مانع نبودن، عدم تلاش برای یافتن منابع دست اول، حذف اسناد و فارغ بودن از بررسی های سندی و ... و مرتفع نمودن آن ها می تواند در تکمیل و تنقیح این مجموعه اثر گذار باشد. در پایان نیز پیشنهاداتی در جهت تکمیل این مجموعه یا آثار مشابه ارائه می گردد. این امر می تواند گامی در راستای ارائه ی تفسیر جامع اهل بیت: باشد که مشتمل بر روایاتی به مراتب بیشتر است.

از جمله پیش نیاز های ضروری تفسیرمبتنی بر کلام معصومین روش شناسی تفسیرآن بزرگواران است. این امر بدین جهت ضرورت دارد که دستیابی به فهم صحیح آیات، مبتنی برشناخت شیوه ی تفسیری حضرات معصومین به عنوان مفسران حقیقی قرآن است. تاکنون برخی مفسران با بهره گیری از روش های تفسیری اهل بیت به تفسیر قرآن پرداخته اند. از جمله آیت الله خویی در «البیان فی تفسیر القرآن» (که بیشتر به عنوان اثری در حوزه ی علوم قرآن مطرح است تا تفسیر)، این روش را دنبال نموده است؛ ایشان با بیان موضوعات متعدد درصدد آن بوده که از طریق روایات اهل بیت، به تفسیری جامع در مورد قرآن دست یابد؛ امری که مؤلف در مقدمه این کتاب بدان اشاره نموده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با تتبع در متن «البیان» و سایر منابع کتابخانه ای، درصدد آن است که روش تفسیری اهل بیت را تبیین نماید. یافته های تحقیق نشان داد ایشان علاوه بر طرح تفسیر روشمند، ضمن مباحث تفسیری سوره ی حمد به شیوه هایی از روش تفسیری آن بزرگوارن نیز اشاره نموده و روایاتی را دراین زمینه شاهد آورده است. از نظر ایشان روش تفسیر اهل بیت، جامع بوده و شامل روش قرآن به قرآن، روش مأثور و روش مبتنی بر اجتهاد و عقل است.