اولتیماتوم

مجلس دوم در واپسین روزهای فعالیت خود و با توجه به شرایط خاص کشور، تصمیم گرفت، تا زمان گشایش مجلس سوم به فعالیت خود ادامه دهد اما ناگهان بحران بزرگ تری بر کشور سایه انداخت و آن اولتیماتوم 1911م./1290ه .ش. روسیه به ایران بود که همه معادلات سیاسی و دیپلماتیک کشور را به هم ریخت و فعالیت مجلس را از مسیر عادی و متعارف خود خارج ساخت. بنابراین مجلس دوم به رغم تصویب امتداد دوره فعالیتش، بر سر یک دوراهی دشوار قرار گرفت که آیا اولتیماتوم را بپذیرد و به ننگ پایمال کردن استقلال کشور تن دهد و یا در برابر آن مقاومت کند؟ مجلس، راه دوم را برگزید و بدین ترتیب در تضاد با خط مشی دولت و شخص نایب السلطنه که مدافع پذیرش اولتیماتوم بودند، قرار گرفت و در نتیجه حدود چهل روز پس از تصویب امتداد دوره فعالیت خود، در پی تشکیل جلسه شورای عالی دربار، منحل شد. با توجه به آنچه گفته شد، مسئله، این است که چرا مجلس به استمرار دوره نمایندگی خود رأی داد؟ آیا انحلال آن وجاهت قانونی داشت یا یک کودتا بود؟ این مقاله با رویکرد توصیفی تبیینی می کوشد تا علل و انگیزه های استمرار دوره نمایندگی مجلس و نیز انحلال آن را به گفت وگو بگذارد.

مجلس دوم در واپسین روزهای حیات خود، دستخوش بحران بزرگ اولتیماتوم 1911 روسیه به ایران شد، که سرانجام به عمر این مجلس خاتمه داد. به رغم مباحث گوناگونی که تاکنون پیرامون اولتیماتوم روسیه درگرفته است؛ هنوز برخی از ابعاد آن رخ داد، در هاله ای از ابهام قرار دارد و همین ابهام ها موجب بروز یک رشته خطاهای آشکار شده است. یکی از این ابهام ها، طرح این ادعاست که مجلس در واپسین لحظات انقضای فرصت اولیتماتوم یک کمیسیون پنج نفره تشکیل داد تا با اختیارات تام، دولت را در حل و فصل موضوع اولتیماتوم و تدارک پاسخ مقتضی به آن یاری دهد. حال آن که نه در مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و نه در روزنامه مجلس، هیچ سخنی از معرفی اعضای این کمیسیون و تشکیل جلسه ها و نیز تصمیم های آن به میان نیامده است. مقاله حاضر برای پاسخ گفتن به این مساله، با رویکرد توصیفی تبیینی می کوشد ضمن بررسی تناقض ها و ابهام های جاری در اکثریت قریب به اتفاق روایت های تاریخی موجود و مرتبط با تشکیل کمیسیون، به بازخوانی برخی از ابعاد این رخ داد مهم بپردازد و از یک روایت معقول تر دفاع کند.

برغم مباحث گوناگونی که تاکنون پیرامون اولتیماتوم1911 روسیه درگرفته است هنوز درباره برخی از ابعاد این رخداد و نیز مواضع سیاسی برخی از شخصیت های مهم پیرامون آن ابهام های جدی وجود دارد و همین ابهام ها موجب بروز یک رشته خطاهای تاریخی آشکار شده است. یکی از این خطاها مواضع سیاسی مدرس پیرامون اولتیماتوم است. مواضع او با آنچه که در پاره ای از پژوهش های تاریخی و یا در محافل سیاسی نقل می شود کاملاً تغایر دارد. در فضای پس از انقلاب، مدرس به عنوان یک شخصیت روحانی مستقل و یک سیاستمدار خوشنام و یک چهره آزادی خواه ملی در کانون پژوهش های تاریخی و مباحث سیاسی قرار گرفت. نگاه مثبت امام خمینی پژوهش در باره ی مدرس را رونق داد. تلاش برای تبدیل مدرس به یک الگوی تاریخی و یک سیاستمدار ممتاز سبب شد تا مسائل غیرواقعی زیادی در همین پژوهش ها به ایشان نسبت داده شود. از آن جا که این خطاها در حال تبدیل شدن به حقایق مسلم تاریخی هستند، نگارنده به استناد منابع اصلی و معتبر بازمانده از دوره ی اولتیماتوم 1911 می کوشد ضمن نقد دیدگاه های موجود درباره ی مواضع مدرس و نقض روایت های نادرست و ارزیابی منشاء شکل گیری این روایت ها به بازخوانی آن ها و طرح روایت های جایگزین بپرازد.

ایران پس از سال ها تلاش در سال 1385 ه.ش موفق شد از پادشاه (مظفرالدین شاه) تأییدیه تشکیل مجلس شورای ملی را بگیرد. عزل محمدعلی شاه و نیابت ناصرالملک حوادث مهم تا تشکیل مجلس دوم بود.در ایران آن چنان که لازم بود برای شکل گیری مجلس و دولتی که به طور منظم با هم در ارتباط باشند، بنیاد محکمی آماده نشده بود. حضور دولت های دیگر در ایران که مهم ترین آن ها روسیه و انگلیس بودند، خود مانعی بزرگ به شمار می آمد.هم چنین، وجود رجال سیاسی بزرگ که هرکدام سیاست خاص خود را دنبال می کردند، بر وخامت اوضاع می افزود. با شکل گیری مجلس، نظراتی برای بهبود اوضاع در ایران مطرح شد که در نتیجه برای استخدام مستشار آمریکایی که کشوری مهم و بی طرف بود، رأی صادر شد.به همین جهت مستر شوستر با هیئتی وارد ایران شد و به عنوان خزانه دار کل مشغول به کار شد. امّا او ابتدا با کاهش قدرت اشراف و بزرگان، کوتاه شدن دست بیگانگان در ایران و... سبب شد تا بر علیه ش هجمه هایی بزرگ صورت بگیرد.به رغم خروج شوستر از ایران فشار سیاسی تا حدی بالا بود که مجلس دوم منحل شد و در نتیجه دولت و نائب السلطنه قدرت اصلی را در دست گرفتند.مجموعه ای کتب و مقالات موجود درباره اولتیماتوم به وضعیت ایران و نقش روسیه اشاره دارند که در این مقاله به عنوان منابع یاد شده است.ما برآنیم به نقش انگلیس اشاره کنیم و از حمایت های انگلیس نسبت به روسیه سخن خواهیم گفت.در این مقاله از روش تحلیلی – توصیفی و کمک از منابع کتابخانه استفاده شده است.