کیش زروانی

آموزه باور به شر اندیشه ای دیرپا و کهن در آیین های بشری است. به نظر می رسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادی ترین ریشه اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخص ترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات شیطان است. البته این نکته قابل ذکر است که تصاویر و بن مایه های مفهوم شر در طول تاریخ همواره گوناگون و ناهمسان بوده اند. این گوناگونی نشان از ناهمگونی فهم و پنداشت ریشه های اندیشه شر نزد بشر دارد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که بن مایه های تصویری و مفهومی در اندیشه های بشر ارتباطی نزدیک با هم دارند. بر این مبنا که هر تصویر، همچون واژه که دربردارنده یک دال و مدلول است، حاوی یک بن مایه مفهومی ویژه است. از این رو، تصویر شیطان نیز بی تردید حاوی اندیشه ای پنهان در روایت آیینی از مفهوم شر و شیطان است. برای نمونه، تصویر شیطان در متون گنوسی حاوی اندیشه مفهوم میان رودانی از شر است که خود مؤید این امر است که نه فقط تصویر شیطان بلکه بن مایه مفهومی روایت شر و چیستی حضور شر در هستی در این آیین ها باید ریشه در اساطیر میان رودانی داشته باشد. بر این مبنا، این پژوهش درصدد است براساس رویکرد تحلیلی و توصیفی منابع دست اول مانوی، گنوسی و میان رودانی به بررسی و واکاوی ریشه های تصویر و پندار شیطان در آیین های گنوسی بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد بن مایه ها، مفاهیم و تصویر شیطان در این کیش ها ریشه ای میان رودانی دارد که در باورهای گنوسی به صورت اسطوره شیطان به تصویر درآمده است.