شبستان قِبلی

مسجد جامع نایین به عنوان یکی از مساجد شبستانی قرون اولیه به همراه مسجدجامع فهرج، تاریخانه دامغان و جامع اولیه اصفهان همواره توسط محققان در حوزه بررسی تاریخ معماری این سرزمین، مطرح شده است. این مسجد یکی از آثار فاخر و با ارزش معماری اسلامی ایران بوده و در طول حیات خود، تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است. بر خلاف تزیینات گچبری مسجد که همواره مورد توجه محققان این حوزه بوده است، سازه های تاقی و سیر تحولات فضایی –کالبدی این مسجد موضوع کمتر تحقیقی به شمار می رود. هدف تحقیق حاضر پس شناخت آسمانه محراب(سازه و معماری)، مطالعه و تحلیل سیر تحولات فضایی –کالبدی به وقوع پیوسته در شبستان قبلی وتأثیر این تحولات بر کلیت مسجد جامع نایین است. روش تحقیق استفاده شده، اسنادی و تفسیری-تاریخی است. همچنین ضمن انجام مصاحبه های عمیق تلاش می-شود اطلاعات پایه به دوطریق اسنادی و مشاهده عینی تحلیل گردد. شایان ذکر است برخی اسناد استفاده شده در این تحقیق برای اولین بار منتشر می گردند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که آسمانه محراب در شبستان قبلی در گونه پوششهای پتکانه قرار می گیرد. در قرن هشتم هجری نطام ارتفاعی این شبستان دچار تغییر شده و با ساخت کمرپوشهای شرقی و غربی، تاقهای آن افزایش ارتفاع پیدا می کند. از آن زمان تاکنون بر اثر این دگردیسی کالبدیِ شبستان، کارکرد جلوه بصری آسمانه محراب در جهت تقویت امتداد قبله، کمرنگ گشته و به آن خدشه وارد شده است. دستاودرهای تحقیق تا حد بسیاری ابهامات موجود در زمینه لایه های تاریخی این مسجد را، بخش هایی که تاکنون نادیده انگاشته شده-اند، کاسته است.