تسبیح موجودات

پرسش درباره شعورمندی همه موجودات ازجمله جمادات از دیدگاه قرآن، مسئله این نوشتار است. این مقاله با تمرکز بر آیات قرآن کریم و روش تحلیلی تفسیری، به بررسی شعورمندی جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان می دهد که اولاً قرآن کریم فعل و انفعالاتی همچون: تسبیح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه یا بعضی از جمادات نسبت می دهد؛ ثانیاً چنین نسبتی تنها با شعورمند بودن این موجودات توجیه معقولی می یابد. البته توجیهاتی دیگر نیز برای این نسبت ها ارائه شده که برخلاف ظاهر این آیات است و در مواردی تکلف آمیز است. پاسخ به این توجیهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش دیگری از رهاورد این تحقیق است. دستاورد این تحقیق در تغییر نگرش جهان شناختی فرد و جامعه و نیز در اخلاق، حقوق، روان شناسی و سبک زندگی انسان ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها مؤثر است.

به تسبیح موجودات در آیات متعددی از قرآن کریم اشاره شده است. بسیاری از آیات از تسبیح آن چه در آسمان ها و زمین است سخن گفته اند، و در یکی از آیات قرآنی، از این حقیقت خبر داده شده که هر چیزی، خداوند را «تسبیح به حمد» می کند: «إِنْ مِنْ شَی ءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» (اسراء/ 44). مسئله چگونگی تسبیح موجودات مسأله ای کلامی   فلسفی در فرهنگ اسلامی است. در پاسخ به این پرسش گروهی از عالمان (عمدتا متکلمان) به تسبیح «حالی» موجودات و گروهی دیگر (عمدتا فلاسفه و عرفا) بر تسبیح «قولی» آنان قائل شده اند. این پژوهش مبتنی بر روش معناشناسی تاریخی و با بررسی تحولات معنایی تسبیح از پیش از اسلام تا قرآن کریم و سپس دوران اسلامی، تلاش کرده با عبور از این دوگان معنای تسبیح را در قرآن کریم کاویده و بر اساس آن، فهمی مناسب را از آیات مذکور فراهم آورد. حاصل این پژوهش نشان داد تسبیح موجودات از سنخ «تسبیح به حمد» است که تسبیحی از سر شوق و اشتیاق به پروردگار عالم است.