الیُمنی

صدرالأفاضل قاسم بن حسین خوارزمی یکی از دانشمندان و ادیبان بزرگ ایرانی و صاحب کتاب الیُمنی فی شرح الیَمینی است که در سال 617ق در یورش مغولان به خوارزم کشته شد. تا آنجا که می دانیم، تنها کسی که شرحی از احوال و آثار او به دست داده، یاقوت در کتاب معجم الأدبا ست. کتاب الیمینیِ عتبی غیر از اشتمال بر تاریخِ دوره ای بسیار مهم از دولت غزنوی، از جمله کتابها و مآخذ ادبی مهم سده پنجم است و تا چند قرن پس از آن، ادیبان به شرح و توضیح آن همت می گماشتند. یکی از نخستین کسانی که به شیوه ای خاص شرحی بر الیمینی نگاشت، صدرالأفاضل خوارزمی بود. این دانشمند، الفاظ و اصطلاحات کتاب الیمینی را با نثری ساده و روان و به ترتیب لغتنامه صِحاح جوهری شرح نموده و به تصحیفات و تحریفات این کتاب نیز اشاره کرده است. این مقاله، مشتمل است بر شرحی از زندگی و آثار عالم و ادیب قرن هفتم صدرالأفاضل خوارزمی و بیان ویژگیها و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیُمنی ، که از جمله آثار کمتر شناخته وی در حوزه ادب، تاریخ و جغرافیای ایران و برخی نقاط جهان اسلام است.

تاریخ الیمینی اثر ابونصر عُتبی، ازجمله آثار تاریخی است که به سبب نثر عربی مصنوع و متکلّف، تصحیف و تحریف بسیاری بدان راه یافته است. صدر الافاضل خوارزمی یکی از کهن ترین شارحان کتاب الیمینی ، پاره ای از تحریفات و تصحیفاتِ راه یافته به آن را در الیُمنی باز نموده و نظرات اصلاحی خود را به دست داده است. در این مقاله، به طور عمده، به بررسی و تحلیل چند نمونه از تحریف ها و تصحیف هایی پرداخته می شود که صدرالأفاضل در نسخه یا نسخه های در دسترس خود از کتاب الیمینی، نقل کرده است. در مواردی که شاهدی برای ترجیح نظر صدر الافاضل بر نظر دیگر شارحان و مصححان قبلی به دست نیامد، تنها به ذکر تفاوت ها بسنده شد.