قانون ادب

کامل التعبیر از آثار مشهور حبیش تفلیسی است که به ظاهر پس از سال 566ق تألیف شده است. در این اثر _ که تا امروز چاپ انتقادی نشده است_ واژه های نادر نسبتاً زیادی را می توان دید که پژوهشگران شماری از آن ها را استخراج و بررسی کرده اند. در این جستار چند واژه دیگر معرفی و بررسی می شود. این واژه های نادر عبارت اند از: انگشت خدای خوان (سبّابه)، نگارشی/ انگارشی کردن، شنگ، نان گرمه، کبوتر بنّا.

فرهنگِ عربی فارسیِ قانون ادب از رشحاتِ قلمیِ حُبَیشِ تفلیسی، دانشمند، ادیب، طبیب و نویسنده قرن ششم هجری است که ظاهراً در سال 545ق تألیف شده است. این کتاب که بیش از شصت هزار مدخل دارد، با بهره گیری از حدود پنجاه اثرِ مشهور (از جمله، کتبِ علمِ ادب، فرهنگنامه های عربی عربی، و عربی پارسی) گردآوری شده و یکی از قوامیسِ مفصّل و کهنِ دوزبانه است که جدا از ارزش محتوایی، از نگاه زبانی هم به عنوان متنی از شمال غربی ترین قلمرو فرهنگیِ ایران جایگاهی ویژه دارد. سال ها پیش، غلامرضا طاهر قانون ادب را برپایه دستنویسِ معتبر و چهارصد برگیِ کتابخانه حفید افندیِ ترکیه (کتابت: 548ق)، با زحمتِ بسیار و همّتِ والا تصحیح کرد و در سه مجلّد (بنیاد فرهنگ ایران، 1350-1351ش) به چاپ رساند. در این مقاله، با کمکِ نسخه مذکور و با استفاده از منابع دیگر، ذیل و تکمله ای بر چند مدخل از این کتاب نوشته شده است.

قانون ادب، تألیف ابوالفضل حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی، مفصّل ترین فرهنگ عربی به فارسی از قرن ششم هجری است. آثار تفلیسی از چندین منظر، به ویژه شناخت بهتر ویژگی های گویش های غرب ایران، حائز اهمیت است. از میان این آثار قانون ادب گنجینه ارزشمندی از لغات و ترکیبات فارسی کهن با ۶۰۰۰۰ مدخل عربی است. بنیاد فرهنگ ایران این فرهنگ را در سال ۱۳۵۰ در سه مجلّد، به کوشش و تصحیح زنده یاد غلامرضا طاهر، به چاپ رسانید. متأسفانه با درگذشت استاد غلامرضا طاهر تدوین و چاپ فهرست الفبایی مدخل های عربی و نمایه واژگان فارسی، و احتمالاً اصلاح و ویرایش مجدّد قانون ادب میسّر نشد. علاوه بر نبود فهرست های لازم در متن چاپی که مراجعه به آن را دشوار کرده است، خوانش های نادرست، ضبط ناقص برخی لغات (به ویژه لغات نادر)، تغییر لغات و تلفّظ آن ها، تغییر رسم الخط دست نویس ها، ضبط نشدن حرکات برخی لغاتِ مشکول، ضبط نشدن تعدادی از لغات و معانی دست نویس فرهنگ نیز در این چاپ دیده می شود. پژوهش حاضر حاصل مقابله متن چاپی قانون ادب با دست نویس اساس مصحّح و نُه دست نویس دیگر و مطابقت موارد اختلاف با فرهنگ های در دسترس است. برخی موارد همراه با توضیحات، شواهدی از آثار دیگر تفلیسی و متون نظم و نثر کهن و پیشنهادهای نگارنده ارائه گردیده است.