سیاست زبانی

ظهور جهت گیری ها و رویکردهای بارز انتقادی از نیمه دوم دهه 1980 به بعد در عرصه زبان شناسی کاربردی با واکنش های موافق و مخالف متعددی روبرو بوده است؛ جهت گیری ها و رویکردهایی که هریک به فراخور قوت و اهمیت خود، شماری از ادعاها، مبانی و مفروضات رویکردهای غالب در این عرصه را به چالش کشیده است. ازجمله این رویکردهای نوظهور می توان به «زبان شناسی کاربردی انتقادی» اشاره کرد. مبدع این رویکرد، آلستر پنی کوک، زبان شناس برجسته استرالیایی است که ابعاد، حوزه ها و علایق آن در سال 2001 در اثری مستقل به جامعه زبان شناسی کاربردی معرفی شد. نظر به اهمیت انکارناپذیر نظری و کاربردی آن و البته مغفول ماندن نسبی این رویکرد میان رشته ای که سنجش و ارزیابی شاخه های مختلف زبان شناسی کاربردی را مبتنی بر مبانی و علایق خاصی دنبال می کند، این مقاله علاوه بر معرفی این رویکرد و حوزه ها و علایق آن، با هدف نشان دادن نحوه گام به گام بهره جویی از آن در سنجش و نقد حوزه های زبان شناسی کاربردی، به طور خاص با نیم نگاهی به تناسب و اهمیت موضوع با جامعه ایران، از بین شاخه های گوناگون، به دو شاخه شاخص آموزش زبان انگلیسی و سیاست و برنامه ریزی زبان انگلیسی پرداخته تا تصویری ملموس و کاربردی از ماهیت میان رشته ای و کارکردهای سنجش گرایانه آن معرفی و تبیین شود. یافته های حاصل از بهره جویی از این رویکرد میان رشته ای در دو حوزه مورد بررسی، بیانگر کارآمدی آن در هرگونه سیاست گذاری و برنامه ریزی آموزشی و زبانی متناسب با بافت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه هدف می باشد.

در این مقاله به مطالعه سیاست زبانی کمپانی هند شرقی درباره زبان فارسی بین سال های 1780 تا 1838 براساس منابع تاریخی پرداخته ایم. در این مقطع زمانی، فارسی زبان تثبیت شده در محاکم قضایی، اداری و آفرینش های ادبی بود و بیشتر دانش استعماری مورد نیاز بریتانیا بر پایه مطالعه و بررسی منابع فارسی شکل می گرفت. در پژوهش حاضر این نظریه را که دانش استعماری به موجب روندی از گفتگو بین استعمارگران و محیط ادبی/فکری بومی حاصل شده، به بحث می گذاریم. منشیان فارسی نویس هندی ازجمله کسانی بودند که مهارت های لازم را در علم فارسی و همچنین دانش هایی به ویژه تاریخ نگاری داشتند که استفاده از آن زمینه های مورد نیاز شکل دهی نظریه های انگلیسی ها درباره تاریخ و تمدن هند را فراهم آورد. علاوه بر اینها بحث های گوناگون میان تصمیم گیرنده های سیاست های استعماری اعم از شرق گرایان و انگلیسی گرایان در باب موضوع انتخاب یا جایگزینی زبان رسمی واحد را مطالعه می کنیم که در نهایت به جایگزینی زبان های بومی بخوانید انگلیسی به منزله زبان رسمی محاکم قضایی و اداری به سال 1837 منتهی شده است. با این همه زبان فارسی توانست همچنان به مثابه زبان خلاقیت های ادبی و مهمتر از همه به منزله بخشی از زندگی فرهنگی مردم هند به حیات خود ادامه دهد. اگرچه از رسمیت افتادن زبان فارسی، ضربه محکمی بر پیکر آن بود، علت اصلی افول زبان فارسی را باید در فضای تدریجی رشد و نمو زبان های بومی در دوره های آتی جست؛ نه در تقابل آن با زبان انگلیسی. در این مقاله کوشیده ایم نگاهی به غنای تاریخی زبان و ادبیات فارسی در هند و در بافت موقعیت استعماری، به ویژه در دوره های آغازین آن بیندازیم و ردپای این روند تاریخی را که به موجب آن، زبانی که در آغاز یکی از زبان های قدیمی هند به شمار می رفت، بعدها از جانب انگلیسی ها زبانی بیگانه نامیده شد و لغو آن در دستور کار استعمار قرار گرفت دنبال نمائیم.

پرداختن به رابطه زبان و سیاست در دوره مدرن با تأکید بر فرهنگ زبانی گفتمان قانون اساسی مشروطه موضوع این مقاله است. ایده (فرضیه) مقاله این است که علت اصلی خوانش های سیاسی و تفسیرهای وارونه از زبان و جایگاه آن در عصر جدید، «سیاسی شدن» و بهره گیری از ظرفیت های «صنعتی شدن» است. از این زاویه به تحلیل و تفسیر قانون اساسی مشروطه پرداخته و بر آن بوده ایم که سکوت آن پیرامون موضوع زبان گواه روشنی بر باور و رضایت نمایندگان مجلس و انجمن ها بر ثبات طبیعی و تداوم زبان فارسی به مثابه زبان علمی و میراث ملی و مشترک همه ایرانیان بوده است. در اینجا نشانه های بدیهی پنداشتن زبان فارسی به عنوان زبان ملی در تمامی اسناد و مصوبات مجلس مشروطه از جمله قانون اساسی و سایر اسناد و متون قانونی چون قانون انجمن های ایالتی و ولایتی مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته است.

در تدوین سیاست های زبانی و برنامه ریزی زبانی لازم است دولت ها و سیاستمداران به دوری گزیدن از دیکته کردن شرایط پیشبرد و رشد زبان های محلی توجه کنند. در برنامه ریزی زبانی توجه به دو عامل اصلی «واقع بینی» شرایط زبان های محلی و نیز چگونگی «مشارکت» تمامی ملیت ها و اقلیت ها در پیشبرد و اجرای سیاست زبانی حائز اهمیت است. حمایت در حفظ و پاسبانی زبان ها و تنوع فرهنگی در یک سرزمین موجب همدلی و نزدیک شدن قومیت ها به یکدیگر می شود، در حالیکه بی توجهی به این امر موجب مردن گویش های محلی و اندیشه و فرهنگ های قومیتی شده و در طول زمان نتیجه ای جز فروپاشی درونی نخواهد داشت. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ این سوال اصلی است که سیاست های زبان ملی به چه صورت بر ادامه حیات سایر زبان ها و گویش های موجود در یک کشور مؤثر واقع خواهند شد؟ فرضیه طرح شده توسط نویسندگان تأکید می نماید که سیاست گذاری مبتنی بر نقش زبان ملی در هر کشوری می تواند انعکاس دووجهی بر بقا و رشد سایر زبان ها و گویش های رایج یک کشور برجای نهد. نوآوری پژوهش حاضر در استفاده از مواد زبانی مستندات و مدارک مصوبه ها و گردهمایی های علمی در حوزه سیاست زبانی و برنامه ریزی زبانی زبان های محلی / گویش های کم شمار در دولت های اتحاد شوروی و فدراسیون روسیه و نیز دستاوردهای آکادمی علوم شوروی و روسیه در راستای حمایت از تنوع زبانی و فرهنگی بر اساس تجربه یک کشور پهناور با قومیت های متنوع است.

در این پژوهش، تعامل دولت های افغانستان در یک صد سال گذشته با زبان فارسی به عنوان زبانِ فرهنگ، تمدن و تعامل مردم افغانستان بررسی شده است. این پژوهش به این پرسش پاسخ خواهد داد که حاکمان افغانستان به عنوان مسئولان بخشی از خاستگاه زبان فارسی، چگونه تعاملی با زبان فارسی داشته و چرا سیاست فارسی زدایی را برگزیده اند؟ این پژوهش، براساس چهارچوب نظری ایدئولوژی زبان و سیاست نظریه آلتوسر انجام شده است. از دیدگاه آلتوسر، ایدئولوژی به عنوان یک مجموعه زبانی و ساختاری مطرح است و به نظامی از اندیشه ها گفته می شود که مردم از طریق آن به تجربه های زندگی شان در جهان ساختار می بخشند. این پژوهش با روش جامعه شناسی معرفتی و تاریخی انجام شده است. یافته های پژوهش براساس داده های تاریخی، نشان می دهد پیوند سیاست حکومت های افغانستان با زبان فارسی در آغاز ناگزیر از پناه گزیدن در سایه زبان فارسی بوده است؛ طوری که پس از شکل گیری تفکر انحصار قدرت در افغانستان، زبان فارسی بیگانه پنداری شده است.