مسئله علم

در ابتدا این مقاله در پاسخ به پرسش های دانشجویان محترم دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران درباره تبیین علل عدم توسعه علوم انسانی در ایران طراحی شده بود. اما محقق بعداً آن را به دغدغه ای آکادمیک تبدیل کرده و در طول سه سال گذشته تا مرداد 1389 از روش شناسی مختلط استفاده کرد تا پاسخی مستند آماده شود. نتایج این پژوهش اینک به عنوان مبانی نظری توسعه علم در ایران ارائه می شود. اگرچه این مسئله از سوی دانشجویان مطرح شد اما حتی در سایر محافل آکادمیک هم به عنوان دغدغه ای آکادمیک در حوزه روشنفکری ایران تبدیل شده است و چنین به نظر می رسد که باید برای این پرسش ها پاسخی فراهم شود. در این مقاله سعی شده تا با تعمیق پژوهشی بخشی از پاسخ ارائه شود. از این نظر، این بحث در این مقاله به شکل مبحثی تحقیقاتی از نوع کیفی و معطوف به نظریه پردازی تجربه محور ارائه می شود. روش شناسی این مطالعه ترکیبی از تجربه پدیدارشناسی و قوم نگاری و داده های آن برگرفته از منابع ثانویه، اسناد، مشاهدات مشارکتی و مصاحبه های تخصصی با برخی از استادان داخلی و خارجی که با روش نمونه گیری هدفمند انجام شده، به دست آمده است. روش تحلیل نتایج نیز گزاره پردازی و تشخیص و تعیین قضایا و مفروضات نظری است که برای تدوین نظریه توسعه علم انسانی در ایران به کار می آید. پرسش های دانشجویان ضمن حفظ مضمون آنها به شرح زیر در اینجا خلاصه شده اند: 1- به نظر شما مشکلات اصلی علوم اجتماعی برای به رسمیت شناخته شدن به عنوان یک علم چیست؟ 2- در حال حاضر عالمان علوم اجتماعی در مقایسه با متخصصین سایر رشته ها تا چه حد توانسته اند به تولید علم بپردازند؟ 3- آیا عالمان علوم اجتماعی به جایی رسیده اند که بتوانند کنش های جمعی نسبت به تحولات و روندها نظیر واکنش اقتصاددانان به مسائل اقتصادی از خود نشان دهند؟ یافته های این پژوهش چند وجهی نشان می دهد که برای پاسخ به پرسش های بالا باید ابتدا قالبی نظری فراهم آید اما این قالب نظری را باید در اینجا ابتدا با تدوین ۲۴ گزاره و پیش شرط و هفت پیشنهاد پیگیری کرد.

شهید صدر را می توان یکی از نخستین نظریه پردازان «چیستی نظریه قرانی» دانست که از طریق تفسیر موضوعی فرایندی روشمند برای این هدف (یعنی نظریه پردازی) ارائه داد. شناسایی موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده انگاشتن آن به منزله محو هویت تفسیر موضوعی و کنار گذاردن هدف آن، یعنی اکتشاف نظریه قرآنی است. این نوشتار ضمن بررسی فرایند تفسیر موضوعی در دیدگاه شهید صدر، به صورت خاص بر چگونگی شکل گیری موضوع در این نوع از تفسیر تمرکز می کند. سپس با تبیین نحوه شکل گیری «مسئله» در علوم اجتماعی نشان می دهد که «موضوع» در تفسیر موضوعیِ شهید صدر با «مسئله علم» قرابت دارد. در فرجام، نکته ای برجسته می شود که نشان می دهد شکل پیشرفته تری از آنچه امروزه بدان مسئله علم می گویند، در تقریر هویت موضوع، توسط شهید صدر مطرح شده است، که افراد انگشت شماری در طول تاریخ علم به این نکته توجه داشته اند و آن عبور از تبیین«قانون های علم» به تبیین«رفتارهای جزئی» است. این مطالعه، با روش تحلیلی مقایسه ای در پی رسیدن به عناصر و فرایندهای اصلی کشف «موضوع» و «مسئله» در دو رویکرد تفسیر موضوعی و تولید علم و از طریق مقایسه میان عناصر مشترک آن دو در این زمینه است.