آکل و مأکول

مسئلة معاد جسمانی از موضوعات پردامنه ای است که از سوی فلاسفه و حکمای بسیار و از جانب فِرَق مختلف کلامی مطرح شده است. اگرچه پرسش اصلی این مسئله، روحانی یا جسمانی و یا روحانی جسمانی بودن معاد است، امّا در این جستار، در پی تبیین شبهات موجود در این زمینه و پاسخگویی به آنها از سوی سه مفسّر با سه مشرب کلامی شیعه، اشاعره و معتزله، یعنی علاّمه طباطبائی، فخر رازی و زمخشری هستیم. لذا این پژوهش می خواهد تفاوت این سه مذهب را با رویکردی تفسیری در باب معاد جسمانی، در عین پاسخ به شبهات نشان دهد، گرچه برخی پاسخ های مطرح شده از سوی فخر رازی و نیز زمخشری، برآمده از چند دیدگاه کلامی است، لیکن از جانب علاّمه طباطبائی، ما از ابتدا تا انتها با پاسخ هایی معقول و برآمده از یک اصل روبه رو هستیم.

تعد قضایا المعاد الجسمانی والروحانی من القضایا الشائکه التی یتناولها علماء المذاهب الکلامیه فی العالم الإسلامی. فی هذا السیاق یعتقد الفخر الرازی والعلامه الطباطبائی بجسمانیه المعاد وروحانیته. فی هذا البحث نسعی اعتماداً علی المنهج التحلیلی والمحتوائی أن نتوقف علی آراء هذین العلمین الإسلامیین حول هذه القضیه والشبهات المثاره حولها. وبمراجعه آراء الفخر الرازی نجد أنه یصرّح أکثر فی حدیثه عن المعاد الجسمانی. وحول شبهه "الآکل والمأکول"، یقول إن الإنسان یصبح معدوماً بالکامل بعد الموت. ونظراً إلی أنه یری جواز إعاده الموتی ویعتقد أن الله عالم وقادر، یستنتج أن إعاده المعدوم لیست ممتنعه. یعتقد الفخر الرازی حول شبهه تجرد النفس أن هناک اختلافاً بین الروح والجسد وأثناء الموت تنفصل الروح عن الجسد وتحلق نحو السماء. کما أن الآیات التی یستند علیها الفخر الرازی حول کون النفس التی لیست الجسم مجرده أو غیر مجرده لا تدل دلاله واضحه علیه. فی المقابل یعتقد العلامه الطباطبائی الامتناع فی شبهه الآکل والمأکول وإعاده المعدوم، فی اعتقاده لا یقع عدم فی الروح والجسد أثناء الموت. لأن الجسد عندئذ یتحول إلی عناصر أخری والروح کذلک مجرده لا تفسد بمجرد الموت. وفی الرد علی شبهه تجرد النفس یعتقد العلامه الطباطبائی أن شیئیه الشیء بصورته وهیئته ولیست الماده حصراً. وفی اعتقاده أن أجسادنا تکون فی یوم القیامه مثل ما هی علیه الیوم. وکذلک یری العینیه فی النفس هی الحافظ لکیان الإنسان وشخصیته

چگونگی پاسخ به شبهات معاد و اعتقاد راسخ به قیامت از مباحث مهم بین فرق و مکاتب اسلامی است. این پژوهش با جمع آوری اطلاعات به روش تحلیلی مقایسه ای در مقام پاسخ به شبهه آکل و مأکول و تناسخ است که آیا انسان بعد از خورده شدن توسط انسان یا موجودات دیگر چگونه حشر خواهد شد؟ و آیا نفس و روح بعد از جدا شدن از پیکر انسان، به بدن یا موجودات دیگر منتقل می شود یا نه؟ هدف مقاله، تطبیق و مقایسه دیدگاه اندیشمندان دو فرقه امامیه و ماتریدیه است. بر اساس یافته های این پژوهش، ادله قائلین به امتناع اعاده معدوم از «متکلمان فیلسوف مشرب امامیه و برخی از متکلمان ماتریدیه» مبنی بر «زوال عناصر عالم ماده و بقاء نفس و روح» دفع کننده شبهه آکل و مأکول و تناسخ بوده است، برخلاف قول قائلین به بقاء اجزاء اصلی انسان و قول قائلین به بقاء اجزاء اصلی و فرعی دفع کننده این دو شبهه نیست. ادله قائلین به جواز اعاده معدوم از «متکلمان ماتریدیه و برخی از امامیه» با توجه به معدوم و نیست شدنِ تمام خلایق عالم، شبهه آکل و مأکول و تناسخ، سالبه به انتفاء موضوع است، بر خلاف قول قائلان به تجمیع اجزاء پراکنده (قول تفصیل) که دفع کننده شبهه آکل و مأکول یا تناسخ نبود.