ایران گرایی

یکی از مهم ترین منابع تاریخی دوره اسلامی که آگاهی های ارزنده ای درباره تاریخ ایران باستان، به ویژه دوره ساسانیان، و البته تاریخ اسلام تا مرگ خلیفه المُعتَصم بالله (218 - 227 ق) به دست می دهد، اخبار الطِّوال ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند دینوری است. پاره ای پژوهندگان هم داستان اند که دینوری با گرایش و چشم انداز ایرانی و ملی گرایانه اخبار الطِّوال را به نگارش درآورده است، چنان که می کوشد رخدادهای تاریخ پیش از اسلام، تاریخ پیغامبران از آدم به بعد، تاریخ پادشاهان ایرانی، تاریخ یمن و تاریخ عربستان، را از چشم انداز تاریخ شاهنشاهی ایران گزارش دهد و حتی در گزارش تاریخ دوره اسلامی، علاقه خود را به رخدادهای دنیای ایرانی کاملاً نشان می دهد. با وجود این، تاکنون پژوهش جداگانه ای درباره این شیوه نگاه دینوری، که می توان آن را «ایران گرایی» ابوحنیفه دینوری نامید، انجام نگرفته است. در این جُستار کوشش خواهد شد نشانه ها و بازتاب های ایران گرایی دینوری در اخبار الطِّوال بررسی شود.

شاهنامة فردوسی یکی از برجسته ترین شاهکارهای ادب فارسی است که نگاه سرایندگان و نویسندگان بسیاری را به سمت و سوی خود کشانده و آنان را از ظرفیّت های بی شمار خود بهره مند ساخته است. در کنار تقلیدهای نه چندان موفّق از این اثر، تضمین ابیات و بهره گیری از حال و هوا و فضای حماسی آن در غالب آثار ادب فارسی به چشم می خورد. یکی از آثاری که شاهنامه در آن نمود بارزی دارد، تاریخ وصّاف است. وصّاف در عصری به شاهنامه روی آورده که جریان حماسه سرایی رو به افول است، امّا او با بهره گیری از ابیات و ظرفیّت های محتوایی، زبانی و بلاغی شاهنامه، بر ارزش و اعتبار اثر خود افزوده است و منبعی قابل اعتماد برای بررسی صحّت و سقم برخی از ابیات شاهنامه در اختیار پژوهندگان این شاهکار ادب فارسی قرار داده است. شاهنامه گرایی وصّاف پاسخ هوشمندانه به نیازهای روحی و روانی ایرانیانی است که طعم تلخ شکست از مغولان، آنان را در یأسی جانکاه فرو برده بود. از این رو، وصّاف با یادکرد شکوه ایرانیان در قالب اشعار ماندگار فردوسی، می کوشد روح امید در کالبد نیمه جان ایرانیان معاصر خود بدمد. این مقاله با روشی توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، گونه های بهره گیری وصّاف از ابیات شاهنامه و علل و عوامل آن را بر مبنای مجلّدات پنجگانة تاریخ وصّاف مورد نقد و بررسی قرار داده است.

تاریخ نگاری اسلامی به شکل رسمی از زمانی آغاز شد که فرهنگ و تمدنی ترکیبی با الهام از آموزه های دینی و با بهره گیری از تجربیات ملل و تمدن های دیگر، در سرزمین های اسلامی و با رهبری خلفای عرب، ایجاد شد. تألیف تاریخ عمومی جهان و به ویژه تاریخ اسلام، از سویی با گسترش نهضت شعوبیگری همراه بود و از سوی دیگر با تأثیر فراوان فرهنگ و تمدن ایران پیش از اسلام در همه شؤون زندگی سیاسی و اجتماعی مسلمانان. از این رو مورخان مسلمانی که نسب ایرانی داشتند و زبان عربی را به عنوان زبان نوشتاری خود برگزیده بودند و نیز مورخان غیرایرانی که مجذوب فرهنگ و تمدن ایران پیش از اسلام شده بودند، در تاریخ نگاری خویش به شدت تحت تأثیر ایران دوره باستان قرار گرفتند و در آثار خود به بیان برتری ها و امتیازات پادشاهان باستانی ایران پرداختند. پرداختن به جنبه های گوناگون تاریخ و فرهنگ ایران باستان و بیان شکوه و عظمت آن دوران و گاه حسرت خوردن بر تاریخ باستانی ایران، در آثاری که این مورخان بر جای نهاده اند، گاه بسیار پر رنگ و قابل توجه است. این مقاله به بررسی باستان گرایی در آن دسته از تواریخی که نویسندگان آنها ایرانی عرب بوده اند، یا گرایشهای شدیدی به فرهنگ و تمدن ایران پیش از اسلام داشته اند، پرداخته است .

در عصر ناصری، با طرح دربار و با هدف ثبت قلمرو جغرافیایی ایران، شمار زیادی تاریخ محلی نوشته شد. این آثار در نگاه نخست، تداوم گفتمان سنت تاریخ نگاری محلی و بازتاب هویت های بومی مناطق مختلف جغرافیایی ایران هستند، اما با نگاه عمیق تر به فرایند تکوین این طرح بزرگ، باید آن را کوششی آگاهانه و توأم با حس وطن دوستی از سوی درباریان و نخبگان فرهنگی برای ثبت و تحدید قلمرو سیاسی عصر قاجار در ذیل «ایران»، به عنوان وطن تحلیل کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی، با تکیه بر منابع و پژوهش های تاریخی به این پرسش ها پاسخ داده است که چه عواملی در دوره ناصری سبب نگارش تاریخ های محلی با رویکرد ایران گرایانه شد؟ و چه اشخاص و نهادهایی و با کدام رویکرد، در تدوین تاریخ های محلی ایران گرایانه نقش داشتند؟ یافته های این تحقیق نشان می دهد که سه فرایند تاریخی نهضت بازگشت ادبی، تحولات علمی جدید و سیاست تمرکزگرایی دولت قاجاریه سبب توجه و بازنگری دربار و نخبگان، درباره تصور ایران به عنوان وطن ایرانیان گردید. این تحولات سبب نگارش تاریخ های محلی با تمرکز بر ثبت حدود و ثغور جغرافیایی ایران شد.

در پی درگیری بین امین و مأمون عباسی بر سر خلافت، چون مأمون به سبب این که از مادری ایرانی-تبار بود و نتوانست در برابر برادرش، امین، که مادری عرب تبار داشت، حمایت اشرافیت عربی را به دست آورد، به ایرانی ها گرایش پیدا کرد. این عامل در کنار حضور مأمون در خراسان، دوری وی از بغداد و سپردن امور آن به ایرانی ها از نظر مردم عراق نشانه بی توجهی به عنصر عربی اطلاق می شد که اعتراض برخی از جمله نصر بن شبث را به دنبال داشته است. در این پژوهش نخست گرایش مأمون به ایرانیان و سپس قیام نصر بن شبث که پس از یازده سال به شکست انجامید، تحلیل و بررسی خواهد شد.

ارزیابی اندیشه های اقوام و نخبگان ایرانی دربارۀ هویت ملی شان امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت یافته است تا راه همگرائی و اتحاد ملی ایرانیان هموارتر شود. مسئله این مقاله تأمل دربارۀ آراء و ایده های ابوالقاسم لاهوتی دربارۀ هویت ملی ایرانی است. پژوهش حاضر، به منظور بررسی مؤلفه های هویت ملی ایرانی در دیوان اشعار لاهوتی صورت گرفته است و نویسنده، با استفاده از روش تحلیل محتوا، به بررسی و ارزیابی یک سری متغیرهای ازپیش تعیین شده در دیوان اشعار لاهوتی پرداخته است. بدین معنی که برای بررسی مؤلفه های چهارگانه هویت ملی ایرانی شامل ارزش های ملی و باستانی، ارزش های فرهنگی دورۀ پس از اسلام، ارزش های دینی، ارزش های مدرن و غربی، سنجه های مشخصی درنظر گرفته شده و نویسنده به شمارش و احتساب نمادهای مربوط به آن متغیر ها در محتوای اثر نام برده پرداخته است. نتایج این پژوهش بیانگر این است که لاهوتی به عنوان شاعر و مبارزی وطن پرست، همواره به ارزش های ملی و فرهنگی هویت ایرانی وفادار بوده و تلاش برای نگارش آثاری به سبک شاهنامه همچون ایران نامه توسط ایشان و ترجمه شاهنامه فردوسی به زبان روسی توسط لاهوتی و همسرش تأییدی است بر تعهد شاعر نسبت به وطنش و حفظ و گسترش ارزش های ایرانی در جهان. به عبارت دیگر، لاهوتی، به رغم تحولات فکری و ایدئولوژیکی که در دوران تبعید و دوری از ایران، تجربه کرده، اما ایران گرایی و عشق به میهن و آرزوی دیدار وطن، جزء لاینفک اندیشه های شاعر بوده است. ضرورت و اهمیت موضوع، بیان سهمی است که نخبگان ملی گرای کرمانشاهی درتاریخ معاصر در وحدت و همگرایی بین اقوام ایرانی داشته اند.

از نظر هویتی در ایران  دو گفتمان  ایران گرایی و گفتمان اسلام گرایی بر سر تثبیت معانی در حال رقابت هستند. توسعه و پیشرفت یک جامعه نیازمند گفتمانی است که بتواند میان همه سوژه ها حس همبستگی، تعلق سرزمینی و هویت مشترک ایجاد کند. این در حالی است که  برخوردهای افراطی میان سوژه های طرفدار هرکدام از این دو گفتمان در این زمینه اثرات منفی دارد. شخصیت و نگرش افراد نسبت به فرهنگ و میراث مشترک اجتماعی در مدرسه، طی فرایند آموزش صورت می گیرد و درس تاریخ جایگاه بسیار مهمی در این زمینه دارد. در پژوهش حاضر با استفاده از نظریه گفتمان، کتاب تاریخ یازدهم متوسطه را مورد بررسی قرار می دهیم. سؤال پژوهش این است که مؤلفه ها و مفاهیم در این کتاب به سوی چه معنی مرکزی و گفتمانی فصل بندی شده است؟ تجزیه و تحلیل متن کتاب بیانگر این است که جهت گیری کتاب حاضر به سوی تثبیت معانی حول محور گفتمانی است که دال مرکزی آن متشکل از دال های اصلی دو گفتمان قبلی و با تأکید بر ایران است.

شهرهای کنونی به دلیل پیچیده تر شدن زندگی شهری، با مسائل بسیاری مواجه شده است. مسائلی که تنها با تکیه بر اندیشه های معاصر و غربی قابلیت پاسخگویی ندارد، بنابراین تدوین مبانی نظری برگرفته از اندیشه های اسلامی و ایرانی بسیار مهم هستند. یکی از مهم ترین منابعی که می تواند یاریگر پژوهشگران جهت تحقیق در مورد تفکرات ایرانی-اسلامی باشد، تحلیل آثار و نگرش های متفکرین مسلمان است. خواجه نظام الملک طوسی، یکی از مقتدرترین نخبگان عرصه سیاسی و وزیر دربار سلجوقیان بود. اندیشه های وی در کتاب سیاست نامه (سیرالملوک)، راهگشای مسائل در ابعاد مختلف زندگی شهری است. هدف پژوهش حاضر واکاوی اندیشه های خواجه نظام الملک برای تفسیر شهر ایرانی-اسلامی می باشد. لذا با استفاده از روش تحلیل محتوا و متن و به صورت اکتشافی-توصیفی، با بهره گیری از اسناد و منابع کتابخانه ای، دیدگاه های وی در ابعاد مختلف کالبدی، سیاسی-مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی تفسیر می گردد. یافته ها نشان می دهد شهر ایرانی-اسلامی به زعم وی شهری آباد، امن، عادل، مقتدر، مولد و شهر علم است.

از ویژگی های حیات  دینی ایرانیان در دورهٔ مغول، رشد گفتمانی از مذهب اهل سنّت و جماعت است که خلافت خلفای راشدین و مقام امامت و ولایت ائمّهٔ اثنی عشر را در کنار هم نشانده و توأمان به هر دو باور داشت. این موضوع هم زمان با تشخّص عینی بسط مفهوم ممالک محروسهٔ ایران زمین در متون این دوره به روشنی آشکار است. در این میان، حمداللّه مستوفی جایگاه مهم و شایان توجهی دارد. هر سه تصنیف عمدهٔ وی، واجد جزئیات فراوانی در تبیین اندیشهٔ مذهبی حمداللّه مستوفی و باورهای مذهبی رایج در ایران روزگار او است. تحقیق حاضر بر آن است تا به شیوهٔ توصیفی و تحلیلی نشان دهد که نگاه مستوفی نسبت به این اندیشهٔ مذهبی چگونه بوده است؟ بررسی مزبور بیانگر آن است که حمداللّه مستوفی هر چند در تصنیف آثارش در پی تدوین متون دینی نبوده، لکن در خلال آن ها اطلاعات ارزشمندی از اوضاع دینی زمانهٔ خود به دست داده است. وی ضمن بیان نحوهٔ پراکندگی مذاهب مختلف در ایران، رویکردهای رایج و عمدهٔ مذهبی این دوره را به روشنی نشان داده است. 

 این مقاله به بررسی بخشی از ادبیات محلی اقوام لک از منظر نزدیکی و دوری آن به ایده ایران گرایی می پردازد. پرسش این است که ادبیات اقوام لکی چگونه روح یا ایده کلان ایران گرایی را در خود متبلور نموده و کدام بخش از نمادها و نشانه های تاریخ باستانی و ملی ایران حضور پیوسته خود را در ادبیات محلی اقوام لک به نمایش گذاشته است. در این مقاله به روش پدیدارشناسانه، تعدادی از اشعار، تمثیلات و لالایی های لکی با تکیه بر نمادها و نشانه های شناخته شده تاریخ ملی و اسطوره ای ایران تحلیل می شود. یافته ها نشان می دهد، ادبیات لکی بر پایه الگوی ایران گرایی و تعلق خاطر شاعران لک زبان به تاریخ و سرنوشت ایران است. یکی از ظهورات این آگاهی و اندیشه ایران بودگی در نزد شاعران لک زبان، بازسُرایی بخش هایی از اشعار شاهنامه فردوسی به زبان لکی است.