داستان های ملی

کاوه آهنگر، شخصیّتِ معروف داستان های ملّی و آغازگر قیامِ فریدون، به رغم حضورِ تقریباً گسترده اش در متون دوره اسلامی، در هیچ یک از متونِ ایرانیِ پیش از اسلام دیده نمی شود. همین مسأله پژوهشگران را به کندوکاو درباره اصل و ریشه داستان او وادشته و تا کنون نظریات گوناگونی در این باره مطرح شده است. ما نیز در این مقاله کوشیده ایم، با جست وجویی کتابخانه ای و روشی توصیفی تحلیلی، ضمنِ بررسی و نقدِ پژوهش های پیشین، با درنگی بر نام و کارکردِ کاوه و متعلقاتِ او در داستانِ فریدون، به انگاره ای دیگر درباره او دست یابیم. بر پایه جست وجوهای ما، کاوه می تواند نمودی دیگر از گاو باشد که نه تنها در داستانِ فریدون، بلکه از آغاز آفرینش در اسطوره های ایرانی نقش مهمی علیه اهریمن بر عهده دارد. پس از کشته شدن برمایه به دست ضحّاک، که نمود گیتیک اهریمن است، گاو در قالبِ شخصیّتی انسانی و با کمکِ آهن که ابزاری اورمزدی در برابر اهریمن است، به یاری فریدون می آید. نمودی دیگر از این حیوانِ اهریمن ستیز گرزه گاوسر است که مانند کاوه آمیخته ای از گاو و آهن است و فریدون با آن ضحّاک را به بند می کشد.

داستان های ملّی روایاتِ گوناگونی دارند که برخی از آن ها از بین رفته اند و فقط نشانه هایی به جای نهاده اند. درنگ بر این داستان ها و بررسی روایاتِ گوناگونِ آن ها ما را در بازشناسیِ روایاتِ فراموش شده یاری می کند. یکی از شخصیّت های مهمِّ داستان های ملّی که می توان دو دسته روایتِ کلّی درباره او به دست داد، فریدون است. در یک دسته، فریدون شاهی نیکوکار است و در دسته ای دیگر، که فقط نشانه هایی از آن در بعضی متون به جای مانده، فریدون در کنار جمشید و کاوس در زمره شاهان ناسپاس به یزدان و گناهکار به شمار آمده است. چیستیِ گناهِ فریدون و علّت زدوده شدنِ روایاتِ آن آشکار نیست. در این مقاله، با درنگ بر اسنادِ به جای مانده از گناهِ فریدون، کوشیده ایم شواهدی درباره گناه او به دست دهیم که نشان می دهد فریدون نیز مانندِ جمشید و کاوس به آسمان رفته است. در بخش دوم مقاله، درباره علّت زدوده شدن روایاتِ گناه فریدون به کوتاهی سخن گفته ایم.

آذربایجان یکی از مراکزِ مهم فرهنگیِ ایران و جایگاهی سپند بوده است که ساکنانِ آن در گسترش و ترویج فرهنگ ایرانی نقشی بسزا داشته اند. حضور زبان فارسی و شاعرانِ بزرگِ فارسی سرا از دیرباز این بخش از ایران را به یکی از پایگاه های این زبان تبدیل کرده است. یکی از شاعرانِ نامدارِ آذربایجان همام تبریزی، شاعرِ قرن هفتم هجری، است که دیوانِ او، به ویژه، به دلیل دارا بودنِ غزل هایی به زبانِ آذری، حائز اهمّیّت است. جست وجو در دیوان این شاعر توجّه او را به شاهنامه و داستان های ملّی نشان می دهد؛ به طوری که در دیوانِ همام شخصیّت های شاهنامه و داستان های ملّی و گاه تصاویر و واژگانِ شاهنامه ای یکی از دست مایه های شاعر برای سرودنِ شعر است. از همین روی، در این مقاله کوشیده ایم با بررسیِ دیوانِ همام تبریزی مواردی را که او به داستان های ملّی و شاهنامه نظر داشته است، به دست دهیم.