رجاء عالم

السیمیوطیقا عباره عن نظریه عامه للأدله وسیرها داخل الفکر، ویعد الهدف الأساسی من المنهج السیمیوطیقی اقتحام النصّ الأدبی مثل الروایه، والاطلاع علی خفایاه وتمییز خصائصه؛ لیستخرج السیمیوزیس منها أسس النقد التحلیلی وأرکانه. وبهذا تعتمد سیمیوطیقا التوتر علی فصل الرغبه عن الإمکان والتحقق، وهو قائم علی جدلیه القوه والمدی، هذا من ناحیه ومن ناحیه أخری، التوتر یمثل مکاناً تخییلیّاً أنتجه تفاعل حالات الذات والوجدان مع عالم الأشیاء فی امتداده الزمانی والمکانی والکمی. اعتمدت هذه الدراسه علی المنهج الوصفی التحلیلی ونحن هنا بصدد  دراسه روایه طوق الحمام ونقدها علی ضوء منهج سیمیوطیقا التوتّر مع دراسه أهمّ العناصرالسیمیوطیقیه التی نراها فی الروایه وبین شخصیات المجتمع المکی فی عصر ما بعد الکولونیالیه. توصّل البحث إلی أنّ هذه الدراسه فی سیمیوطیقا التوتّر أدّت إلی ظهور التوتّر الموجود بین شخصیات وحوادث الروایه بحیث قد یصل التوتّر إلی حدّ لا یفهم المتلقی معه الحوادث الموجوده فی الروایه وکلام الشخصیات فیها، أو قد یفهم معنی آخر یختلف عن قصد الکاتبه. ویتعیّن من البحث أنّ التصورات النظریه فی الروایه حسب سیمیوطیقا التوتر قد یؤدی إلی تحدید بعض القیم الأساسیه  فی توتر الثقافه والحضاره لتحدید الشده والمدی بهما. واستنتجنا أنّ الأبعاد الأساسیه والمنظور الداخلی والخارجی والزمان والمکان والقیم الکونیه والمجرده من شخصیات وحوادث الروایه خاصه الأبعاد الفرعیه والذات المدرکه والمتلفظه قد أسهمت کثیراً فی توتر الثقافه والحضاره المکیتین. 

القصه تعتبر نتیجه من خیالات الکاتب ومشاعره وتشاویشه الداخلیه، والتی یتم التعبیر عنها بکلمات على الورق. تنبثق الشخصیات الروائیه من أعماق وجود الکاتب وتدخل إلى عالم الخیال، وبصفه عامه، یمکننا أن نقول إن القصه مستخرجه من الواقع والخیال صنعها وصوّرها عقل المؤلف. روایه «طوق الحمام» هی من أعمال الروائیه السعودیه الشهیره رجاء عالم. تحتوی هذه الروایه على صدی اجتماعی ودینی وتحدث وقائعها فی مدینتی مکه ومدرید. الکعبه فی هذه الروایه رمز للقداسه التی یحاول بعض الناس سرقه هویتها المقدسه. تتمتع الروایه بمکانه فنیه عالیه من حیث الوصف، وقد استخدمت رجاء عالم أسلوب الحوار والوصف والراوی العلیم فی وصف وتقدیم شخصیات روایتها، ومعظم شخصیات الروایه هی شخصیات مکمّله. الجوّ الدینی والخیالی للقصه وبنیتها الجذابه والمطارده والجدل قد حافظت على جلب انتباه القارئ فی مواصله القصه. الترتیب الزمنی والمکانی والمنطقی للأحداث فی تقدیم الشخصیات یکون أکثر أو أقل استقراراً، وأحیانًا ما تثیر الأحداث المدهشه للشخصیه الترتیب الزمنی والمکانی للقصه. ینقسم الهیکل الرسمی للقصه إلى جزأین مع مکانین منفصلین، ولکن یتم تشکیل شخصیات متکرره وأحیانًا جدیده فقط من خلال هویه «عزّه» المختلفه. بعد دراسه شخصیات الروایه، وجدنا أن الکاتبه تعتبر الحفاظ على هویه الکعبه، الهدف الرئیس للروایه حیث وضعت مرکز السرد والأحداث فی الکعبه. یهدف هذا المقال بطریقه وصفیه تحلیلیه إلى البحث عن أثر رسم الشخصیات و وصفها على استمرار ونظم وترتیب أجزاء روایه «طوق الحمام» المختلفه.

شخصیت های هر داستانی توسط نویسنده آن انتخاب شده و در جای جای داستان نقش ایفا می کنند، به طور کلّی می توان گفت که داستان برشی از واقعیت و خیال ساخته و پرداخته ذهن نویسنده است. بخش مهمی از شخصیت پردازی، وام دار مجموعه ای از عناصر است که نویسنده داستان به فراخور اثر مورد نظرش از آن بهره می گیرد. رمان «طوق الحمام» اثر رجاء عالم رمان نویس زن عربستانی بازتابی اجتماعی- دینی دارد که حوادث آن در دو شهر مکّه و مادرید اتّفاق می افتد. این رمان، از نظر شخصیت پردازی جایگاه هنری والایی دارد. رجاء عالم در شخصیت پردازی و معرّفی اشخاص رمان خود از شیوه گفتگو و توصیف استفاده کرده است و شخصیت های داستان اکثراً شخصیت هایی مکمل هستند. فضای دینی  و خیالی داستان، ساختار آن را جذّاب و تعقیب و گریز و جدال، رغبت خواننده را برای ادامه داستان حفظ کرده است. ترتیب زمانی، مکانی و نظم منطقی رویدادها در معرّفی شخصیت ها به صورتی کم و بیش پایدار است که گاه حوادثی غافلگیرکننده یک شخصیت، چینش زمانی و مکانی داستان را بر هم می ریزد. ساختار صوری داستان، به دو قسمت با دو مکان مجزّا امّا شخصیت های تکراری و گاه جدید، تنها با هویّت متفاوت «عزّه»، تشکیل شده است. در بررسی شخصیت پردازی در این رمان، نویسنده با قرار دادن کانون روایت در مکّه و اتّفاقاتی که در مورد این فضای مقدّس صورت می گیرد حفظ هویت این مکان را دغدغه اصلی روایت می داند. این پژوهش بر آن است تا با روشی تحلیلی- توصیفی به بررسی این مطلب بپردازد که انواع شخصیت پردازی چگونه باعث نظم، تداوم و چینش قسمت های مختلف داستان «طوق الحمام» شده است. از جمله نتایج این پژوهش اینکه ذهن راوی و شخصیت داستان  و موضوع پیوندی هماهنگ و منسجم با هم دارند و این هماهنگی به منظور تحقق و تثبیت اهداف اصلی است و محتوای اصلی آن که درباره تاریخ مکه و آداب ورسوم مردمان آن است با این پیوندها تقویت و تأکید می شود. اندیشه ها و تصاویر ذهنی داستان اغلب دارای یکپارچگی و ساختار مشخص هستند. از ویژگی های بارز این رمان می توان به توجه  به عنصر زمان، ارتباط نویسنده با خواننده و شخصیت محوری به جای حادثه پردازی اشاره کرد.