شیخ عباس قمی

منتهی الامال کتابی است در حوزه تاریخ اهل بیت، نوشته شیخ عباس قمی از محدثان بزرگ شیعه در دوران اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول. با توجه به تأثیری که زمانه بر ایجاد هر اثر علمی دارد، برای شناخت و نقد کتاب ابتدا باید زمان و حوادث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوران و سپس، زندگی و اندیشه های محدث قمی بررسی شود و تسلط ایشان در حوزه های گوناگون علمی مشخص شود. بعد از آن، پیشینه تألیفات درزمینه سیره اهل بیت (ع) و ویژگی کتاب منتهی الامال نسبت به آن تألیفات بررسی شده است. بررسی ظاهری و محتوایی کتاب در آخرین بخش بیان می شود.

مجموعه گران سنگ منتهی الآمال تألیف شیخ عباس قمی که از مصادر مهم تشیع در تاریخ زندگانی پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع)به شمار می رود، محور اصلی بحث های این کتاب، احوال شخصی، مختصری از مناقب و فضایل و دیدگاه های اهل بیت (ع) است. از این میان، امام رضا (ع)این کتاب در بخشی مجزا به تبیین سیمای ایشان پرداخته است. نویسندگان در این مقاله بر آن بوده اند با مطالعه روشمند و تحلیل محتوایی گزاره های اخلاقی تربیتی امام رضا (ع) در فرازهای مختلف این کتاب، به تبیین نقش کارکردی این روایات به عنوان ابزار دینی در زمینه اهداف تربیتی جامعه بپردازند. چراکه برای تبیین دیدگاه ها و مبانی نظری و اعتقادی هر شخصیتی، لازم است به بررسی و تحلیل محتوای کلام او پرداخته شود. جمع بندی کلی از فضای حاکم بر این روایات، تجزیه و تحلیل داده ها، ارائه الگویی جامع برای اثبات نظام مند این روایات و کشف الگوهای تربیتی امام رضا g(ع) در غنی سازی فرهنگ رضوی در جامعه از دیگر اهداف این جستار به شمار می رود. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه ای و نیز بررسی محتوایی در قالب های بیانی و جهت گیرانه است. بدین گونه که با تجزیه و تحلیل نظام حاکم بر این روایات، به کشف راهکارهای تربیتی و بومی سازی آن ها در جامعه همّت گمارده ایم.

یکی از خصوصیات مهم شیخ عباس قمی کتابدوستی او بود و این ویژگی در تمام طول زندگی اش به طرق مختلف نمود داشت و همیشه در سفر و حضر دغدغه او بود. در این مقاله گزارشی از جنبه های مختلف کتابدوستی او ارائه شده است: خوش خطی، کتابت کتابهای مورد نیاز به خط خودش، تکمیل نسخه های ناقص، مقابله و تصحیح کتب، صحافی کتابها، امانت دادن و امانت گرفتن کتاب. یکی از دغدغه های همیشگی شیخ عباس قمی فراهم آوردن کتاب بود. او با نهایت فقر و دشواریهای زیاد کتابهای مورد نیازش را تهیه می کرد. تعداد کتابهای محدث قمی در مدت عمرش ثابت نبود. از یک سو با خرید و اهدا دائماً کتابهایی به کتابخانه اش افزوده می شد و از سوی دیگر به دلائلی چون فروش بر اثر احتیاج مالی و اهداء به سایرین و حوادث طبیعی از آنها کاسته می شد. افزون بر این، کتابهای او در سه شهر قم و مشهد و نجف نگهداری می شد و همین باعث می شد که او در دسترسی به بعضی از آنها دشواریهایی داشته باشد. بعد از مرگ شیخ عباس عمده کتابهای او بین سه کتابخانه آیت الله مرعشی قم، کتابخانه ملی ایران و کتابخانه آستان قدس رضوی تقسیم شد. در بخش آخر مقاله این نکته با جزئیات بررسی و گزارشی از مهمترین نسخه های کتابخانه او ذکر شده است.