قالی ایران

با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و رواج تولید انبوه، نمایشگاه های جهانی با هدف عرضه توانمندی های فنی و فنّاورانه و یافتن بازارهای جدید صادراتی شکل گرفتند. پس از چهار دوره برگزاری این نمایشگاه ها در انگلیس و فرانسه، نمایشگاه جهانی پنجم با شعار «فرهنگ و آموزش» در سال 1873 در شهر وین اتریش برگزار شد. کشور ایران نیز به طور رسمی و با برنامه ریزی قبلی در این رویداد شرکت کرد. هدف از این پژوهش، شناسایی ابعاد مختلف مشارکت ایران در این نمایشگاه و مطالعه تأثیر این حضور در رونق تولید و صادرات قالی ایران به عنوان سرآمد هنرهای صناعی کشور است. به نظر می رسد حضور و بازدید رسمی ناصرالدین شاه قاجار از این نمایشگاه، نگاه شرق سوی حاکم بر جامعه اروپایی را تقویت و پاویون ایران را در کانون توجهات قرار داد. دراین بین، نمایش قالی های دستبافت ایرانی که تحسین نخبگان فرهنگی و منتقدان تولید انبوه را به همراه داشت، نقش مهمی در گرایش جوامع غربی نسبت به خرید قالی های دستبافت به عنوان مظاهر فرهنگی ایران و احیای تولید و صادرات این فرآوده سنتی ایرانی را در عصر قاجار در پی داشته است.

فرش یکی از کهن ترین هنرهای ایرانی است که نقوش متنوع و غنی آن بیانگر پیشینه ی تاریخی آن است. نقش و رنگ فرش متاثر از شرایط اقلیمی، فرهنگی، تاریخی هر منطقه ای است. که با توجه به وجود معیارهای مختلف در این تنوع دسته بندی و طبقه بندی های گوناگونی از دیدگاه های مختلف ارائه شده است. در این پژوهش سعی بر آن بوده که با توجه به مطالعات و بررسی های صورت گرفته و نقد طبقه-بندی های موجود در حوزه طرح و نقش قالی ایران، بتوان به طرحی مشخص و معین متکی بر چهارچوب و منطق و همچنین قابل خوانش و از لحاظ بصری ماندگار در حافظه و ذهن رسید. پس از تحلیل و مطالعات صورت گرفته نهایتا موفق به ارائه طبقه بندی ای تحت عنوان "هفت رخ " که بر دو محور طرح و نقش استوار بوده و عبارتند از: محرمات، قابی، واگیره ای، لچک ترنج، باغی، محرابی و افشان شده و نتایج تحلیل و نقد این طبقه بندی حاکی از جامع و شامل بودن طبقه بندی هفت رخ قالی دارد. این مقاله با بهره گیری از نظام طبقه بندی مبتنی بر اصول منطق نظری و با استفاده از ابزارهای مطالعات کتابخانه ای و مشاهده انجام یافته است و در پی ارائه طبقه بندی فراگیر و قابل گسترش در طرح-های جدید می باشد.

نقش مایه ماهی علاوه بر زیبایی در فرم ظاهری، دارای مفاهیم نمادینی است که از دیرباز سبب کاربرد مکرر آن در هنرهای مختلف شده است. این نقش مایه در فرش ایران نیز به صورت های مختلف نمود پیداکرده و هم به صورت انتزاعی و تغییر شکل یافته و هم به صورت نزدیک به طبیعت دیده می شود. در هنر ایران پس از اسلام به علت حرمت کاربرد نقوش تصویری، شاهد تبدیل فرم ماهی به برگ هستیم که در نقوش فرش نیز این تغییر شکل را در نقشه هراتی یا ماهی درهم، که فرم ماهی یکی از ساختارهای اصلی این نقشه است، می توانیم ببینیم. در این مقاله سعی بر آن است که فرم های طبیع تگرایانه ماهی را در قالی های دوره صفویه و قاجار بر طبق تصاویر موجود بررسی نماییم و درنهایت پاسخی برای این مسئله بیابیم که: مفهوم نمادین نقش ماهی در هنر ایران چیست و چه جایگاهی در قالی ایران دارد؟ فرم ظاهری و موقعیت قرارگیری ماه یها در فر شهای فوق چگونه است؟ مقاله از نوع توصیفی و تحلیلی است و مبانی نظری آن به شیوه اسنادی گردآوری شده است. بررس یها نشان م یدهد که در پرداختن فرم ماهی، الهام از طبیعت مشهود است؛ ولی درجه نرمی و خشونت استفاده از خطوط، در طراحی آن ها متفاوت است. ه مچنین مفاهیم نمادین این نقش مایه و جایگاه آن در باورها و اعتقادات ایرانیان باستان بر مبنای محل قرارگیری آ نها در فرش مورد تأویل و تفسیر قرار گرفت.

نیمه ی دوم قرن نوزدهم مصادف با تحولات گسترده ی فرهنگی و اقتصادی در غرب، نخستین نمایشگاه جهانی فرش دستباف شرقی در امپراتوری اتریش برگزار شد. با توجه به اهمیت فرش در حیات سیاسی و اقتصادی ایران در آن دوره، هدف از این پژوهش شناخت زمینه های شکل گیری، نتایج برگزاری این نمایشگاه و جایگاه قالی های دستباف ایرانی در این رویداد است. مطالعات اسنادی و تاریخی نشان داده اند که قالی های ایرانی از نظر کمّی و کیفی جایگاه نخست را در این نمایشگاه به خود اختصاص دادند. ارزش های بصری و زیبایی شناسانه ی این قالی ها باعث ارتقای ارزش های پژوهشی قالی های شرقی و ایرانی در بین پژوهشگران و بنیان گذاری مکتب فرش شناسی وین گردید. تحسین این قالی ها از سوی منتقدان و نخبگان فرهنگی باعث گرایش موزه ها و مجموعه های هنری به خرید و نمایش قالی های ایرانی در ردیف هنر های زیبا گردید. مجموعه ی این اقدامات موجب تحریک تقاضای خرید قالی دستباف در بین خانوارهای غربی و تقویت تولید و صادرات قالی ایران به میانجی گری شرکت های چندملیتی و ایرانی شد.

     فرش دست باف دارای سبقه ای بسیار طولانی است به گونه ای که قدیمی ترین قالی های دست باف در موزه های دنیا تنها بخشی از این تاریخ را نمایان می کنند. قالی، تاریخ مبهم و ناآشنایی دارد که سیر تکامل و رشد آن همواره مجهول و ناپیدا مانده است. علاوه بر قالی ها و تکه فرش های موجود به جامانده، آثار نقاشی، نگاره ها و همچنین متون قدیمی از منابع مهم تاریخ فرش هستند. در منابع مکتوب گذشته، اطلاعات مفیدی درباره قالی ایران وجود دارد. پرسش این تحقیق چنین است که قالی ایرانی در کتاب های قدیمی چگونه و تا چه حد توصیف شده است و این منابع مکتوب چه اطلاعاتی درباره آن ارائه می کنند. هدف از این پژوهش، چگونگی وصف و شرح قالی در این منابع مکتوب است. در این پژوهش ده عنوان از منابع مکتوب قرن چهارم تا هشتم قمری مطالعه شدند تا اطلاعاتی که درباره فرش دست باف ارائه می دهند جمع آوری و بررسی شوند. این تحقیق از نوع تاریخی است که به روش توصیفی تحلیلی و از طریق منابع کتابخانه ای انجام گرفت. نتایج تحقیق چنین است که در قرون چهارم تا هشتم قمری قالی دست باف کالایی باارزش و گران قیمت بوده است و بخشی از غنائم، شکوه و جلال قصرهای پادشاهی. همچنین در این منابع رنگارنگ بودن، کیفیت مطلوب بافت و جنس ابریشمی، پشمی و گاه زرین الیاف بیان و توصیف شده اند، در حالی که در ارتباط با طرح و نقوش قالی ها گزارش و اطلاعاتی ارائه نشده است.    

بازنمایی ایران در شمایل یک زن، در آثار مکتوب یا تصویری اواخر قاجار و نیز عصر سلطنت پهلوی، امری مرسوم بوده است. قالی تصویری «مام وطن» نیز از این دست آثار است. هدف از این تحقیق، شناخت معانی موجود در عناصر تصویری متن مورد مطالعه، به ویژه «مام وطن»، با رجوع به پیش متن ها و تحولات تاریخی- اجتماعی است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات اسنادی به تحلیل یک نمونه از این نوع قالی می پردازد و در جهت پاسخگویی به این پرسش بوده که هریک از عناصر تصویری بازنموده شده در متن و ترکیب آن ها با یکدیگر چه معنایی در یک نظام نشانه شناسانه می یابند؟ برای پاسخ به این سوال از چارچوب نشانه شناسی اجتماعی تصویر کرس و ون لیوون جهت شناخت ابعاد و کارکرد اجتماعی نشانه های تصویری قالی مذکور استفاده شده است. اهم یافته های پژوهش از سویی دلالت به برساختگی تصویر مورد مطالعه در توجیه قدرت گیری پهلوی اول دارد و از سوی دیگر نیز مشخص کننده ماهیت ایدئولوژیک و سوگیرانه متن است. نتایج این تحقیق، هم چنین آشکارکننده مفصل بندی گفتمان مسلط سیاسی در متن قالی به واسطه حضور عنصر تصویری «مام وطن» است و نیز بیانگر سطح معنایی نوستالژیک متن در تقدیس گذشته و بازتعریف آن در زمان حال می باشد. ایجاد مشروعیت برای شکل گیری قدرت در نظام سیاسی مردانه از طریق بازپراکنش دانش ضعف زنانه- مادرانه وطن در جامعه، با متنیت یافتن در سه قالب پوستر، پرده های قلمکار و قالی تصویری نیز از دیگر یافته های این پژوهش است. هم چنین روشن شد که متن از پیش متن های اروپایی تأثیر پذیرفته است و نیز مشخص گردید که با توجه به الهام پذیری قسمتی از پیکره مطالعاتی از نقش برجسته های باستانی، روش مورد استفاده دارای محدودیت هایی در توصیف متن می باشد.

مطالعه "فرم"، در آثار و هنرهای مختلف، ملاحظات گونه گونی را می طلبد؛ فرم یک اثر هنری می تواند در قالب های پرشمار رسانه ای و نیز بسترهای اجتماعی و فرهنگی مختلف، هستی متفاوتی را تجربه کند و همین مسئله فرایند موجودیت یافتن فرم را در هنرهای زیبا و کاربردی از یکدیگر متمایز می کند. در این میان، به نظر می رسد مطالعه فرم در هنرهای کاربردی، بدون در نظر گرفتن بسترهای فرهنگی جوامع تولیدکننده، فرایندی ناقص است. مسئله اصلی در این پژوهش، بررسی و تحلیل نوع ارتباط اجزای فرمی قالی مناطق خراسان رضوی و جنوبی با بافتار و هویت فرهنگی جوامع تولیدکننده آن است که با هدف شناخت و تفسیر نوع تأثیرگذاری مؤلفه های حاصل از مناسبات و تعاملات فرهنگی و اجتماعی جوامع تولیدکننده قالی در این مناطق بر ویژگی های فرمی محصول تولیدی انجام می گیرد. نوع پژوهش توصیفی تحلیلی است که اطلاعات مورد نیاز آن با روش های کتابخانه ای و میدانی (مشاهده و مصاحبه) جمع آوری شده است. تجزیه وتحلیل اطلاعات با استفاده از روش های "کمّی سازی نوع سوم" و "تحلیل خوشه ای" به عنوان شیوه هایی کارآمد در مطالعات فرهنگی انجام گرفته است. نتایج این پژوهش ضمن ارائه تصویری روشن از نوعِ پراکنش و خوشه بندی شاخصه های فرمی قالی های مورد مطالعه و نیز مؤلفه های فرهنگی جوامع تولیدی این محصول، نوع ارتباط و جهت گیری های مختلف شاخصه های فرمی قالی نسبت به هویت فرهنگی و سبک زندگی این جوامع را آشکار می سازد؛ از جمله تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم شاخصه های فرمی قالی از سبک زندگی و بافتار فرهنگی، بویژه در جوامع تولیدی که وابستگی بیشتری به جغرافیا و محیط طبیعی دارند.