خاک شناسی

بررسی میراث فلاحتی دوره اسلامی با تمرکز بر دو موضوع خاک و شیوه های بارورسازی آن و ردیابی و مقایسه آن با ریشه های کلاسیک یونانی و رومی، نمودار تلاش دانشوران و علمای کشاورزی اسلامی برای تکمیل و تنوع بخشی در حوزه «علوم خاک» است. چه در کنار تکرار بخش بزرگی از آثار متقدمان، نگاشته های فلاحتی دوره اسلامی در این سرفصل ها، حاوی داده هایی جدید مرکب از توضیحات استقرائی و نظری، به همراه تجارب زراعی و مشاهدات شخصی است. چندان که این بخش را می توان یکی از مهم ترین محورهای نوآوری متون فلاحتی دوره اسلامی قلمداد کرد. از آن میان رساله های تدوین شده در اندلس و به طور مشخص آثار ابن بصال و ابن عوام زمینه ساز تعریف معیارهای جدیدی برای تشخیص کیفیت و مرغوبیت خاک و معرفی دسته بندی های جدیدی از آن گردید. به طوری که دسته بندی ده گانه مرسوم در متون رومی برای انواع خاک ها، به دست کم 25 نوع ارتقاء یافت. در گام بعدی این معیارها در ایران و در فلاحت نامه های فارسی با رویکردی کاملاً بدیع و اجتهادی و ناظر به کاربرد عملی آن ها تدوین و ارائه شد. با این حال این تلقی های متفاوت ابتر بود و در قلمرو جهان اسلام و حتی در غرب لاتین پی گیری نشد و حتی برای پژوهشگران امروزی تاریخ علم دوره اسلامی نیز ناشناخته باقی مانده است. بررسی تطور متون فلاحتی با تمرکز بر این موضوع جزئی و ردیابی دلایل احتمالی تغییرات آن هدف این مقاله است.

از آنجا که ایرانیان یکی از اولین مردمانی بوده اند که از دوران گردآوری خوراک گیاهی و جانوری (صیادی و شکار) گذر کرده و پا در یکجانشینی و تولید خوراک گیاهی و حیوانی نهاده اند. پس طبیعی است که بیش از دیگر مردمان جهان به خاک به دیده احترام نگاه کنند. این گرامیداشت به اندازه ای بوده که ایرانیان خاکی بودن را صفتی والا دانسته و خود را به این صفت نام گذاری می کنند. ستایش افتادگی و تواضع در ادبیات ایرانی بازتاب یافته است.تقدس خاک همچنین سبب شده است که آنان در پاکیزگی زمین و نیالودن آن سخاوت بسیار داشته و در پاکیزه داشتن خاک و آب و هوا به خویشتن سختی های بسیار روا دارند و در آبادانی و پاکیزگی و سرسبزی خاک بسیار بکوشند.گفتنی است که ستایش زمین و خاک تنها ویژه ایرانیان باستان نبوده است، هومر از شاعران دوران باستان یونان که در اشعار خود، کار و کشاورزی را ستوده است، درباره زمین سروده:«در باره زمین، این مادرِ همگان، می سرایم: ای زمینِ ستوار! که همه چیز جهان را تغذیه می کنی،... آنِ تو جان بخشی و فنای آدمی زادگان میرا است.»( )