نظام وفا

مقاله حاضر نگاهی است تاریخی تحلیلی و مستند بر زندگانی و آثار نمایشی یکی از شاعران پرآوازه و درعین حال گمنام نمایشنامه نویسی ایران زمین به نام نظام وفا که در اواخر دوران پهلوی اول توانست با نگارش نمایشنامه های مدرسه ای و رویکردهای پداگوژیکی و حتی فمینیستی، نام خود را به عنوان یکی از رجال ادبیات نمایشی کشور ما به ثبت برساند. نظام وفا بی گمان یکی از سخنوران نامی و شعرای نازک طبع کاشانی سده اخیر کشور ماست که او را حتی لقب «بنیان گذار مکتب رمانتیک» در ایران نام نهاده و ازاین رو از معدود شعرای معاصر کشور ماست که در زمان حیاتش هم به اشتهار رسید و تعداد زیادی کوچه و خیابان و مدرسه به نامش نام گذاری شد و هم آنکه در همان زمان حیاتش، نام و اشعارش در تذکره ها و تواریخ ادبی به ثبت رسید. حال با تمام توجهات کمابیش سطحی و چه بسا به ندرت نقادانه ای که درباره فعالیت های شعر و شاعری نظام وفا تا به امروز صورت گرفته، آنچنان که می بایست تاکنون اصلاً در باب فعالیت های نمایشی و نمایشنامه های ایشان سخنی به میان نیامده و حتی در کتب مرجع ادبیات نمایشی ایران نیز جز ذکر یک اسم، کوچک ترین اشاره ای را دال بر این موضوع نمی توان پیدا کرد. می دانیم که به واسطه شهرت روزافزون نظام وفا در زمینه ادبیات و به خصوص شعر و شاعری و همین طور کم توجهی جوامع دانشگاهی و نمایشی معاصر ایران به مقوله ثبت و ضبط جریانات ازیادرفته تئاتر کشورمان، آثار نمایشی نظام وفا نیز در این اثنا فراموش شده است. ازاین رو این مقاله در صدد است که گوشه کوچکی از فعالیت های نمایشی وی را روشن سازد، باشد که این کلام مختصر مسیر را برای سایر پژوهندگان و رهروان این راه هموار سازد. در مجموع، آنچه هدف و کلیت اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد: ابتدا نگاهی است به زندگانی، آثار و مجموعه آثار و کتب نظام وفا و در ادامه، آثار نمایشی نظام را با تمرکز بر روی دو نمایشنامه و یک سناریوی چاپ شده از ایشان شرح داده و در نهایت، بدون هرگونه جانب داری و ارزش گذاری، به ساختار نمایشی و اوضاع اجتماعی فرهنگی دوران خلق نمایشنامه های نظام وفا به تفصیل اشاره کرده ایم.

نظام وفا علاوه بر معلمی و شاعری، نویسنده آثار منثوری است که از آن جمله باید به دو نمایشنامه ستاره و فروغ و فروز و فرزانه اشاره کرد؛ دو نمایشنامه ای که در دهه 1320 خورشیدی، پس از آنکه در مدارس و هنرستان های متعددی در کشور به روی صحنه می روند، تنها یک بار به چاپ می رسند و از آن پس، دیگر تقریباً هیچ نامی از آن ها در تاریخ نمایشنامه نویسی در ایران برده نمی شود. این مقاله می کوشد تا با خوانشی تخصصی تر از این دو نمایشنامه و تجزیه و تحلیل ساختار آن ها به چرایی این موضوع بپردازد. بر این اساس، پس از شرح خلاصه ای از هر دو نمایشنامه، با ذکر نمونه هایی به بررسی عناصری محوری ازجمله شخصیت ها، زبان، گفت وگو، پیرنگ، کنش و کشمکش در آن ها می پردازیم.

نظام وفا ادیب توانای معاصر، در گونه های مختلف ادبی اعم از نامه نگاری، سفرنامه نویسی، نمایشنامه نویسی، مقاله نویسی و امثال آن، به شکل منظوم و منثور، طبع آزمایی کرده است، اما آنچه نظام را زبانزد خاص و عام کرده، غزلیات شیرین و لطیف اوست که با زبانی روان، بیانگر اندیشه ها و احساسات پاک شاعر است. رنگ عشق و مضامین مرتبط با آن، بر دیگر مضامین شعری در غزلیات نظام غلبه دارد که دل پاک و زبان صاف شاعر باعث شده گاه رنگ وقوع گویی و واسوخت گرایی به خود بگیرد. وطن دوستی، اشاره به ناپایداری جهان، توصیه به اخلاق، پاکدامنی و دین مداری و افتخار به شاعری، از دیگر مضامین رایج شعری اوست. شاعر زبان رسمی دوران خود را به کارمی گیرد و کمتر از دستور زبان و زبان کهن استفاده می کند. وی بیشتر فنون بیان و بدیع را به کار می گیرد و از این میان به گونه های مختلف تشبیه، به ویژه تشبیه تفضیل و گونه های متنوع مرتبط با تکرار، مانند عکس، تصدیر، واج آرایی و جناس، علاقه بیشتری نشان می دهد. نگارنده می کوشد در این مقاله برای اولین بار، ویژگی های سبکی غزلیات نظام وفا را در سه سطح زبانی و ادبی و فکری آشکار کند تا جایگاه شاعری او را بهتر از قبل مشخص کند و نشان دهد شاعر با وجود پیروی از بزرگانی همچون سعدی و حافظ، خود نیز ابتکاراتی دارد که می تواند شایستگی ها و برجستگی های او را در بین شاعران هم عصر خویش آشکار کند.

نظام وفا یکی از شاعران و نویسندگان برجسته معاصر است. وی در خانواده ای اصیل و اهل ذوق و شعر و ادب پرورش یافت و با تجربیات گرانبهایی همچون چهل سال آموزگاری، عاشق پیشگی در جوانی، حشر و نشر با شاعران و بزرگان معاصر و سفر به اروپا، اشعار و نوشته ها و نمایشنامه های ارزشمند و متنوعی از خود به یادگار گذاشته و شاعران و ادیبان بزرگی همچون نیما پرورانده است. نظام با ادب و فرهنگ و عرفان کلاسیک به خوبی آشنا بود و بارها در آثارش از بزرگانی همچون خیام و سعدی و مولوی و حافظ یاد کرده و از ایشان به لحاظ صوری و محتوایی تأثیر پذیرفته است. یکی از مظاهر بارز و درعین حال بااهمیت نوشته های نظام، بازتاب مضامین تعلیمی اخلاقی و گاه عرفانی مذهبی در چنین آثاری است؛ به گونه ای که با مطالعه چنین مضامینی، می توان نظام را یک «شاعر معلم» اخلاق گرا تلقی کرد که دغدغه های بسیاری در زمینه اخلاقی زیستن و دین و جامعه دارد و آرمان شهر خود را در جامعه ای فضیلت گرا و آزادمنش جست وجو می کند. در این مقاله بر آنیم که برجسته ترین آموزه های تعلیمی اخلاقی نظام را بنمایانیم؛ موضوع ها و موتیف هایی همچون هفت تعویذ وفا، عشق و محبت، آیینه گیتی نمای دل، صلح و صفا، نرنجیدن و نرنجاندن، شکوه دانش، گنج قناعت، غنیمت شمردن دم، رهایی از قفس جسم و وطن پرستی و ایمان.

نظام وفا آرانی یکی از فعالان جنبش مشروطه ایران است که علاوه بر حضور فعال در این عرصه، در آثار و اشعار خود بسیاری از مشاهدات خود از وقایع مشروطه، به ویژه وقایع مربوط به کاشان را منعکس کرده است. وی کودکی خود را در آران گذراند و از نوجوانی برای ادامه تحصیل به کاشان آمد. 18 سال سن داشت که به تشویق علی نراقی از مبارزان مشروطه کاشان به جمع فعالان مشروطه و «انجمن تشویق» که هسته اولیه جنبش در کاشان بود، پیوست و در کنار مبارزان مشروطه هم با قوای استبداد و هم با یاغیگری نایب حسین کاشی و دارودسته اش مبارزه کرد. وی جزو محصلان اولین مدرسه به سبک جدید به نام مدرسه علمیه بود که مشروطه خواهان کاشان دایر کردند. پس از آن به تهران آمد و از فعالان نهضت در تهران بود؛ چنان که تا آخرین گلوله از مجلس مشروطه دفاع کرد و پس از اینکه مجلس به توپ بسته شد، به همراه دیگر مدافعان و رهبران مشروطه در زندان باغ شاه گرفتار آمد. پس از خلاصی از زندان، مدتی برای تحصیل علوم مختلف به نجف و عتبات عراق رفت. پس از بازگشت در واقعه جنگ جهانی اول و هجوم روس ها عهده دار ریاست دفتر کل حکومتی کاشان و اداره قشون بود، با اشغال شهر توسط روس ها و قزاق ها از راه دریاچه نمک به تهران گریخت. پس از آن، وی بیشتر به شغل معلمی و تعلیم و تربیت روی آورد و تا پایان عمر به شاعری و نویسندگی ادامه داد. گزارشات وی از جنبش مشروطه جالب و در برخی مواقع منحصربه فرد است. در این مقاله، ضمن پرداختن به نقش وی در جنبش مشروطه و تبیین گزارشات وی از این جنبش، ابهاماتی نیز که درباره مقاطع فعالیت های سیاسی اش وجود دارد رفع شده است.