قراباغ

اشتراکات تاریخی، فرهنگی و مذهبی جمهوری آذربایجان با ایران باعث شده است که این همسایه شمالی همواره در کانون دیپلماسی حمایتی ایران قرار گیرد. بر این اساس این مقاله درصدد تبیین کمک های ایران به جمهوری آذربایجان و پاسخگویی به این دو پرسش اصلی است: گستره کمک های جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۹۱ تا سال 2020 میلادی چه ابعادی را شامل می شود؟ دلایل تلاش دولت و رسانه های جمهوری آذربایجان برای کتمان یا تقلیل سطوح کمک های ایران به جمهوری آذربایجان چیست؟ برای پاسخگویی به پرسش های پژوهش از چارچوب نظری دیپلماسی حمایتی و روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که ایران حداقل در 21 حوزه مختلف ملی، دوجانبه، منطقه ای و بین المللی و در عرصه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، دفاعی، انرژی، توسعه ای و....به باکو کمک کرده است. کمک های مستقیم نظامی در مناقشه قراباغ و تأمین منابع انرژی مورد نیاز جمهوری خودمختار نخجوان از نمونه های این حمایت ها محسوب می شوند. اما علیرغم کمک های ایران، دولتمردان جمهوری آذربایجان تلاش کرده اند با ایجاد روایت های ساختگی و کتمان کمک های جمهوری اسلامی ایران، ایران را به عنوان تهدید امنیتی برای افکار عمومی در داخل و خارج از کشور آذربایجان نشان دهند.

در پژوهش حاضر، ضمن تمرکز بر روند ظهور و توسعه شوشی، ابعاد معینی از حیات شهری جنوب قفقاز سده دوازدهم/هجدهم بررسی می شود. هدف، نمایاندن سهم عوامل محیطی و نیروهای قبایلی در تکوین و تحول حیات شهری جنوب قفقاز در آستانه تسلط روسیه تزاری بر این حوزه است. به این منظور، نخست، چشم اندازی تاریخی از حیات شهری جنوب قفقاز در این مقطع ترسیم و سپس، با تمرکز بر روند شکل گیری و توسعه شهر شوشی و سهم طایفه جوانشیر در آن، دلایل انتخاب این شهر به مرکزیت حکومت محلی این خوانین و سیر توسعه کالبدی و اجتماعی آن تحلیل و تبیین شده است. این پژوهش با رویکرد تاریخ اجتماعی و در جهت نمایاندن برخی زوایای مغفول از حیات اجتماعی جنوب قفقاز پیش از تسلط روسیه تزاری انجام شده است. دستاورد تحقیق نشان می دهد که الگوی عمومی حاکم بر حیات شهری جنوب قفقاز در دوره یادشده تا حد زیادی تحت تأثیر یک عامل اجتماعی بومی یعنی نیروهای قبایلی تحول یافته است. جلوه معینی از این تأثیرپذیری را می توان در شکل گیری و توسعه شوشی مشاهده کرد که هم در الگوی توسعه کالبدی و هم در تکوین بافت اجتماعی آن، به شکل مستقیم با اراده و تدبیر سیاسی یک فرمانروای قبایلی پیوند داشت.

خاندان ترک جوانشیر با قدرت گیری در منطقه روابط دوگانه در گرایش به ایران و روس را در پیش گرفتند. فتحعلیشاه برای تحکیم روابط، با دختر خان جوانشیر ازدواج کرد. این وصلت مانع از آن نشد تا رفتار سیاسی جوانشیریان نسبت به حکومت ایران تحکیم شود. آغابیگم آغا شاعر و آگاه به تمدن جدید همسر فتحعلیشاه شد.این ازدواج در بعد خصوصی و عاطفی ناموفق اما موجب نفوذ جوانشیریان و قراباغیان در ساختار قدرت ایران شد. این مقاله براساس روش تحلیل تاریخی به تشریح وتفسیر نقش بانوان جوانشیری در حرمسرای قاجاری و بعد در قدرت ایران پرداخته است. این ازدواج به ایجاد شبکه قراباغیان در دربار قاجار انجامید که از نقش های دیوانی و دیپلماتیک، قضایی تا رفتارهای توطئه آمیز برعهده گرفتند.ازدواج های دیگر بانوان جوانشیری با دیگر شاهزادگان نیز این شبکه را تقویت کرد. شبکه قراباغیان واسطه محلی و منطقه ای مهمی برای ارتباط سیاسی و تجاری با روس ها و قفقاز شدند. این شبکه که ریشه در حرمسرا داشت با شبکه نظامی و امنیتی، شبکه تجاری و دیوانی تکمیل شد.

خاندان کنگرلو از حکمرانان محلی منطقه قفقاز بودند که متعاقب مرگ نادرشاه افشار در نخجوان قدرت یافتند. این خاندان تیره ای از ایل استاجلو بود و نخجوان از دوره حکمرانی شاه عباس اول صفوی، به یورت و مسکن آنان تبدیل شد. کنگرلوها جزء حکمرانان محلی ضعیف قفقاز محسوب می شدند و قلمرو آنان پیوسته به سبب نزاع و رقابت درون خاندانی، مورد مداخله و تجاوز دیگر حکام محلی قرار می گرفت. در آستانه تشکیل دولت قاجار، حکمرانی این خاندان با کلبعلی خان کنگرلو نخجوانی (حک:1202-1211ق./1788-1797م.) بود. این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است: کلبعلی خان کنگرلو از اتخاذ سیاست همراهی با آقامحمدخان قاجار چه اهدافی داشت؟ چه عواملی در امتناع او از ادامه سیاست هم گرایی با حکومت ایران تأثیرگذار بود؟ این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر نسخ خطی فارسی، اسناد آرشیو چاپی عثمانی و منابع تاریخ نگاری ایرانی و روسی، با روش توصیفی-تحلیلی، موضوع مدنظر را واکاوی کند. بررسی مواضع کلبعلی خان کنگرلو در برخورد با آقامحمدخان قاجار و شناخت سیاست های او در مناسبات با حکومت جدید قاجار از مسائل این تحقیق است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که حفظ اصل حکمرانی مستقل خاندان کنگرلو، به مدد قدرت برتر و نداشتن شناخت از ماهیت حکومت جدید قاجار، اساس مناسبات هم گرایی او را تشکیل می داد. در مقابل، شناخت نسبی از سرشت رفتار سیاسی خان قاجار در برخورد خشن با مخالفان در قراباغ و گرجستان و پیشگیری از حذف حکمرانی خاندان کنگرلو از سوی آقامحمدخان قاجار، زمینه تغییر موضع او به قدرت برتر جدید یعنی روس ها را فراهم آورد.

خاندان زیاداوغلی قاجار از خاندان های مهم و بانفوذ منطقه ی قفقاز بودند که از فرآیند دگرگونی ساختار سیاسی و اداری حکومت صفوی پدید آمدند. این خاندان تیره ای از ایل قاجار بودند که با حمایت پادشاهان صفوی در نواحی قراباغ قدرت گرفتند و از حامیان مهم استقرار حاکمیت سیاسی صفویه در منطقه ی قفقاز به شمار می رفتند. عدم تصویر روشن از نقش آفرینی این خاندان در منطقه ی قفقاز در عرصه ی سیاسی و نظامی در دوره ی حکمرانی شاه طهماسب اول از مسائل تاریخی است که احتیاج به واکاوی دارد. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که این خاندان با محوریت شاهوردی سلطان زیاد اوغلی چه نقشی در تحولات سیاسی قفقاز در دوره ی شاه طهماسب اول داشتند؟ هدف اصلی این پژوهش تبیین عملکرد شاهوردی سلطان زیاد اوغلی جدّ این خاندان در دوره ی شاه طهماسب اول در حوادث سیاسی قفقاز است. یافته ها نشان می دهد که خاندان زیاد اوغلی حراست از سرحدهای دولت صفوی در مقابل عثمانی ها را بر عهده داشتند. همچنین رسیدگی به امور داخلی گرجستان و سرکوب شورش های ضد حکومت صفوی در گرجستان از دیگر وظایف این خاندان بود. به عبارت دیگر، مهمترین نقش این خاندان، تثبیت و استمرار حاکمیت سیاسی حکومت صفوی در منطقه ی قفقاز بود. روش مورد استفاده در این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی است.

کمبود منابع در حوزه تاریخ اجتماعی ایران و به ویژه قفقاز، آگاهی تاریخی ما را محدود کرده است. در این میان، با توجه به جایگاه برجسته ای که اسناد در بین منابع مکتوب دارند، تکیه گاه مناسبی برای پژوهش های تاریخی محسوب می شوند و تکمیل یافته های تاریخی مورخان، ارزش تحقیقی و استنادی را به آنها می بخشد. قفقاز از دوره باستان تاکنون، به علت موقعیت راهبردی، مورد توجه حکومت های ایران و حتی فرامنطقهای قرار گرفته است. ظرفیت ها و پتانسیل های متنوع تجاری منطقه قفقاز، بستر مناسبی را برای رونق اقتصادی این ناحیه مهیا کرده است. در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا پس از معرفی اجمالی نسخ خطی دفاتر تحریر عثمانی در دو مقطع «1001 تا 1003 ق و 1142 تا 1143.ق/ 1595 – 1593 م و 1733 - 1732 م»، بر اساس نسخ خطی منحصربه فرد «لوای گنجه»، اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایالت گنجه و قراباغ بررسی شود. مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی سازمان یافته است، بر اساس دستاوردهای پژوهش، نوع تقسیم ایالات به نواحی مختلف جمعیت شناسی، میزان و انواع مالیات ها، تولیدات کشاورزی، ترکیب قومی، انواع فعالیت های اقتصادی، میزان درآمد مالیاتی و سیر تحولات سیاسی منطقه، در مقاطع مختلف مشخص و تا حد امکان علل اقتصادی و اجتماعی مهاجرت ها و تغییرات اجتماعی تشریح شده است.