مکر الهی

بخشی از آیات قرآن کریم به عنوان پیام جاویدان خداوند برای انسان ها به توصیف نام ها و افعال خداوند اختصاص یافته است. از جمله این نام ها، انتساب صفت مکر به خداوند است. در مورد چگونگی انتساب این صفت به خداوند دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است. گروهی معتقدند که مکر خداون د جزای ماکر است. برخی مکر الهی را استدراج دانسته و گروهی مکر الهی را برگرداندن مکر م اکر ب ه خ ودش یا ابطال مکر ماکر دانسته اند. مقاله حاضر درصدد است با تبیین معنای مکر و بیان دیدگاه اشاعره و شیعه به شناخت مختصر از چگونگی انتساب این صفت بر خداوند دست یابد. باتوجه به معنای مکر که عبارت است از تدبیر محکم و چاره اندیشی، این اسناد حقیقی است؛ زیرا اگر مکر به قصد اضرار و سوء نیت ایجاد شود، مکر سیئ و مذموم است و اگر ایجاد آن به قصد اضرار و سوء سریرت نباشد بلکه در اصل و ریشه از رحمت و عنایت، نشأت گرفته باشد چنان مکری، نیکو و محمود است.

زینر با این پندار که فنا یا وحدت وجود در عرفان اسلامی، مربوط به ورود آموزه های مکتب فلسفی ودانته، به جهان اسلام است، بیانات بایزید را محمل مناسبی برای تأیید دیدگاه های خویش یافته و سعی بسیار در ایجاد مطابقت میان برخی گفته های وی با عبارات اوپانیشادها نموده است. در معراج نامه کوتاهی از بایزید که در کتاب اللمع ذکر شده، بایزید آنچه که در این سفر مشاهده نموده را خدعه نامیده است و همین امر زینر را واداشته تا «خدعه» را معادل «مایا» در اوپانیشاد شوتاشوتره معرفی کندو وی همچنین سعی کرده در جهت تقویت نظریه خود میان برخی دیگر از عناوینی که بایزید در معراج نامه خود ذکر کرده، معادل مناسبی در اوپانیشادها و گیتا بیابد. در این نگارش با اثبات اصالت اسلامی خدعه و استدلال بر عدم مطابقت معنایی این دو بطلان ادعای زینر آشکار می شود و نظریه او در خصوص تأثیر ودانته بر عرفان اسلامی به چالش کشیده می شود.

در آیاتی از قرآن کریم به ویژه پس از نسبت دادن مکر به غیر خدا این صفت به خدا نیز نسبت داده شده است و این شبهه را در ذهن ایجاد می کند که آیا خداوند هم مانند انسان ها مکر می کند و چرا خداوند خود را با صفت خیر الماکرین وصف نموده است؟ نگارندگان در این پژوهش بر آن اند تا با روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به آیات قرآن و دیدگاه مفسران، تفاوت مکر انسان و مکر الهی و ویژگی های مکر الهی را واکاوی نمایند.