جغرافی نگاری

این پژوهش می کوشد برمبنای مطالعات کتابخانه ای و روش تاریخی با رویکرد توصیفی تحلیلی، شیوه و ویژگی های جغرافی نگاری و مکتب روشی دو تن از جغرافی دانان ایرانی (ابن خردادبه و اصطخری) را واکاوی و تحلیل کند. یافته های پژوهش نشان می دهد ابن خردادبه با توجه به رویکرد جهانی و ایران شهری در جغرافی نگاری، استفاده از شیوه جغرافی نگاری ایرانی و نیز ویژگی هایی نظیر استفاده نکردن از نقشه، عجایب نگاری، توجه ویژه به هویت میهنی، دخالت ندادن نگرش دینی در جغرافی نگاری در زمره مکتب عراقی قرار دارد. اما اصطخری به علت واردکردن بینش اعتقادی در جغرافی نگاری و بی توجهی به جغرافیای سرزمین های غیر اسلامی، انتخاب شیوه بیست اقلیم (ناحیه) و نیز ویژگی هایی مانند استفاده از نقشه، دوری از عجایب نگاری، توجه ویژه به هویت دینی در مقابل هویت میهنی، پیرو مکتب بلخی است. همچنین اصطخری با آنکه به کتاب ابن خردادبه دسترسی داشته، ولی به احتمال زیاد از آن استفاده نکرده است.

با توجهِ روزافزون مسلمانان به علم جغرافیا در قرن سوم هجری، تألیف آثار در این زمینه افزایش یافت؛ از آن جمله، کتاب «مختصر البلدان» ابن واضح یعقوبی، مورّخ و جغرافی دان شیعی ایرانی است. وی علاوه بر تاریخ نگاری عمومی از پیشگامان جغرافی نگاری نیز به شمار می رود. در این پژوهش، تلاش می شود با روش تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی و نیز تعیین معیارهایی نظیر گونه شناسی، شیوه و ویژگی های جغرافی نگاری به واکاوی جغرافی نگاری یعقوبی در این کتاب پرداخته شود. بر اساس یافته ها، وی پیرو مکتب عراقی بوده و کتابش ازنظرِ گونه شناسی به علت تمرکز بر «خراج و نژاد» به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدیک تر است؛ ضمن آنکه از شیوه جغرافی نگاری ایرانی با رعایت مقتضیات مکتب عراقی پیروی کرده است. ویژگی های جغرافی نگاری یعقوبی نیز شامل نیاوردن نقشه، خردگرایی، دوری از عجایب نگاری و دخالت ندادن نگرش مذهبی اش (تشیع امامی) در جغرافی نگاری است. ازنظرِ منابع اطلاعاتی نیز وی بر مشاهدات و مسموعات خود متّکی بوده و جزو پیشگامان این عرصه است.