جنسیت و فضا

از دوره ایلخانی متون بسیاری در زمینه های مختلف به دست آمده است که با بررسی آنها می توان درکی روشن از اوضاع اجتماعی و سیاسی این دوره به دست آورد. در این گفتار، با استناد به برخی از مهم ترین متون تاریخی برجای مانده از این دوره، سعی بر درک نسبت میان حضور زنان و مردان در فضاهایی شده که شرح آن در متون این دوره آمده است. برای این کار، ابتدا فضاهای گوناگونی را که در متون تاریخی به آنها پرداخته شده، طبقه بندی نموده و در نهایت، روایت های مربوط به مناسبات میان زنان و مردان در هر فضا بررسی شده است. از جمله فضاهایی که در این متون بازنمایی شده اند ، می توان به فضای اردو، کاخ، ابواب البر، بازار و ... اشاره کرد. بر مبنای این نوشتار، می توان فضاها را به صورت کلی به دو دسته تقسیم نمود: فضاهایی که خاص مغولان بوده و فضاهایی که مربوط به شهر دوران اسلامی است. آن طور که از متون بر می آید، نسبت حضور زنان در کنار مردان و در عرصه های بازنمایی شده مربوط به مغولان، بیش از حضور آنان در فضاهای شهری اسلامی است و تفکیک پذیری های جنسیتی فضایی هم چون حرم سرا، خرابات خانه و ایلچی خانه، عموماً در فضاهای شهری روایت شده اند تا فضای اردو.

موقعیت مکانی مطبخ در هر خانه ای، بیان کننده خصوصیات فرهنگی ساکنان و نوع باورهای آن ها به محرمیّت و حجاب است. این مقوله میزان و شیوه ارتباطات اجتماعی آنان را مشخص می کند.بنابراین باید گفت بین هویت فضایی و جنسیت نوعی ارتباط وجود دارد. بررسی این موضوع در خانه های تاریخی مربوط به دوره قاجار در شهرهای خرم آباد و اردبیل می تواند به نوعی پیشینه تاریخی این مسئله را روشن سازد. نوع این پژوهش کیفی است و از روش تحقیق توصیفی تحلیلی استفاده شده است. روش گردآوری داده ها اسنادی و میدانی می باشد. مبانی نظری تحقیق بر این نکته استوار است که محرمیت و جنسیت در شکل گیری فضاهای گوناگون در خانه به خصوص مطبخ که عمدتا ً مکان استقرار زنان و حضور آن ها بوده، تأثیر داشته است. یافته های پژوهش نشان می دهد چگونه ساختارهای فرهنگی متفاوت در دو شهر خرم آباد و اردبیل باعث ایجاد تفاوت هایی در سبک چیدمان فضاهای داخلی به خصوص مکان مطبخ شده است؛ در شهر اردبیل مطبخ ها در زیر زمین ساخته شده است و از دید نامحرمان به دور و فقط افراد حاضر در مطبخ دید به محیط بیرون داشته اند، در حالی که در شهر خرم آباد مطبخ درکنار حیاط قرار داشته است و موضوع محرمیت و دور از دیدرس بودن آن مانند مطبخ های اردبیل مطرح نبوده است. اهداف پژوهش: تدوین راهبردهای کلان اصلاح فرآیند تولید مسکن در شهر اردبیل و خرم آباد به منظور تسهیل امکان بروز انطباق میان مسکن و سبک زندگی مردم عام. تبیین میزان تأثیرگذاری نقش جنسیت در شکل گیری مسکن در شهرهای اردبیل و خرم آباد. سؤالات پژوهش: بازتاب جنسیت و سبک زندگی در معماری خانه های قدیمی اردبیل و خرم آباد چگونه است ؟ آیا جنسیت در نقشه های خانه های مربوط به دوره قاجار تأثیرگذار بوده است؟

به دلیل تغییرات پیش آمده سبک زندگی در قرون گذشته، خانه های سنتی به طرز فاجعه آمیزی در معرض تخریب قرار دارند. باتوجه به اینکه بخش اعظم بناهای تاریخی را خانه های سنتی تشکیل می دهند می توان به اهمیت بررسی و توجه به این نوع بناها پی برد. بنابراین مسئله گونه بندی خانه های سنتی و دسته بندی الگوهای به کار رفته در آن ها، جهت شناخت و دسته بندی بناهای مشابه می تواند حائز اهمیت باشد؛ چراکه می توان همان الگوها را به گونه ای امروزی در بناهای جدید مورد استفاده قرار داد و در روند مانایی این کهن الگوها گامی اساسی برداشت. خانه جایی است که ساکنان آن احساس ناراحتی نکنند و اندرون خانه یا جایی که زن و بچه زندگی می کنند می بایست تنوع زیادی داشته باشد تا خستگی احساس نشود. ورود زنان و مردان به برخی از عرصه ها، به علت زنانه و مردانه تلقی شدن، محدود یا تشویق می شود؛ بنابراین، برخی اماکن به عنوان «عرصه های زنانه» و برخی دیگر «عرصه های مردانه» شناخته می شوند. در دوران مختلف تاریخ ایران، تعاریف و دیدگاه ها نسبت به زن و هویت جنسیتی زنان و مردان متفاوت بوده که پارادام های غالب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آیینی را می توان در تحولات این دیدگاه ها دخیل دانست. همچنین تفاوت دیدگاه ها موجب تغییر عرصه های جنسیتی، گسترش یا محدودیت آن ها شده است. در این پژوهش که از طریق روش تحلیلی و بررسی تاریخی بناها انجام شده است تلاش می شود به بررسی گونه های خانه های سنتی کرمانشاه و عوامل مؤثر بر جنسیت و فضا در خانه پرداخته شود. یافته های تحقیق بیانگر آن است که عوامل فرهنگی چون باورهای آیینی، نحوه پوشش و آموزش زنان، رابطه جنسیت و فضا را متغیر ساخته است.اهداف پژوهش:بررسی گونه های خانه های کرمانشاه و ارتباطات فضایی آن ها.بررسی تأثیر عوامل فرهنگی بر رابطه جنسیت و فضا.سؤالات پژوهش: آیا گونه های متفاوت خانه در کرمانشاه بر ارتباطات فضایی تأثیر دارد؟آیا عوامل فرهنگی بر ارتباط جنسیت و فضاها تأثیر دارد؟

تفاوت های فرهنگی ناشی از اقلیم های مختلف باعث شکل گیری فضاهای زیستی متنوعی شده است. کالبد خانه در هر دوره تحت تأثیر عوامل متعددی قرار می گیرد که هر یک نقش مهمی ایفا می کند. فضاهای معماری و نحوه استفاده از آن ها بسته به نیازهای کاربران و عواملی که بر آن ها تأثیر می گذارند، شکل می گیرند. مسکن پدیده ای است که از گذشته تا به امروز تداوم داشته و در هر دوره تحت تأثیر جامعه، اقلیم، فرهنگ و ساختار جنسیتی قرار گرفته است. این ویژگی ها براساس واقعیت های ذهنی و اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. جنسیت به عنوان نشانگر هویت اجتماعی و فرهنگی زن و مرد در جامعه، تأثیر زیادی بر نحوه شکل گیری فضاهای خانه دارد. موقعیت مکانی هر یک از فضاهای جنسیتی در خانه، بیانگر ویژگی های فرهنگی ساکنان و باورهای اجتماعی آن ها نسبت به جنسیت زن و مرد است. نحوه استفاده از فضا توسط زن و مرد با توجه به جنسیت و ارتباطات فضایی، می تواند ساختار فضایی خاصی را ایجاد کند. زن و مرد از دیرباز نقش های مختلفی در جوامع ایفا کرده اند و این تفاوت ها در ویژگی های فضاهای مورد استفاده آنان تأثیرگذار بوده است. هدف این پژوهش بررسی تأثیر نقش جنسیت بر شکل گیری ساختار فضایی مسکن بومی استان هرمزگان است. در راستای پاسخ به سؤال اصلی پژوهش، «جنسیت چگونه و در چه ابعادی بر سازمان فضایی خانه های بومی جنوب ایران (با تأکید بر دوره قاجار و پهلوی اول) تأثیرگذار بوده است؟». به ویژه، این پژوهش به دنبال بررسی نقش زنان در تخصیص فضا، نوع استفاده از فضاهای عمومی و خصوصی و تأثیر عرف و سبک زندگی جنسیتی بر ساختار کالبدی خانه هاست. ابتدا مطالعات نظری در زمینه انسان شناسی فضای خانه و سبک زندگی انجام و مؤلفه های مربوطه استخراج شده است. سپس با استفاده از برداشت های میدانی و مطالعات مردم شناسی، شیوه زندگی ساکنان در خانه های بومی بررسی شده است. این مقاله با استفاده از روش پژوهش تطبیقی و نمونه های موردی، ساختار پلان مسکن بومی شهرهای ساحلی استان هرمزگان را تحلیل می کند.