تمهیدات تجسمی

نگاره های متعددی با موضوع معراج پیامبر اسلام (ص)، در نگارگری ایران خلق شده است؛ اما آثار تولیدشده با توجه به ویژگی های سبکی نگارگری ایران و متأثر از شرایط فکری زمانه و دیدگاه حامیان، ازنقطه نظر شیوه، کیفیت و روایت با یکدیگر متفاوت اند. در این زمینه، از دوره صفوی دو نگاره معروف و شاخص با ویژگی های منحصربه فرد و برجسته ، موجود است که عبارت اند از: نگاره معراج نسخه خمسه اثر سلطان محمد و نگاره معراج نسخه فال نامه تهماسبی منسوب به آقامیرک. در هر دونگاره، سفر معنوی پیامبر (ص) در میانه راه، زمانی که فرشتگان به استقبال او آمده اند، به تصویر درآمده است؛ اما کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی در این نگاره ها، یکسان و یک شکل نبوده، به طوری که هر نگاره، بیانگر روایت و کیفیت هنری متفاوتی است. سؤال اصلی مقاله این است که عناصر بصری، تصویری و تمهیدات تجسمی در هر نگاره، در راستای چه روایتی ظهور و سامان یافته و بیانگر چه معنا و کیفیتی هستند؟ به هدف پاسخ به این پرسش، ابتدا عناصر تصویری و بصری دو نگاره، جزءبه جزء با یکدیگر مقایسه گشته و سپس شرایط فکری و هنری تولید نگاره ها، بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی–تحلیلی– تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته ها حاکی است که کاربست عناصر تصویری و تمهیدات تجسمی، منجر به بروز روایت رمزی، عرفانی و تأویلی در نگاره خمسه و روایت شیعی، تبلیغی و صریح در نگاره فال نامه شده است. در بروز چنین حالت، کیفیت و روایتی، شرایط فکری- مذهبی و هنری- حمایتی دوران تولید هر یک از نگاره ها، نقش برجسته و مهمی داشته است.

مضامین و مفاهیم مورد علاقه و تأکید تشیع، بخشی از درون مایه نسخه نگاره های ایرانی را به خود اختصاص داده اند. عمده ی این آثار، متأثر از نوع حاکمیت و فضای فکری زمانه، به روش های تصویری متعدد، از واقع گرایانه تا نمادین مصور شده اند و مهم تر اینکه بیانگر روایت یکسانی نیستند. در این میان، نسخه فالنامه تهماسبی که مجموعه ای از مضامین اسلامی و شیعی را در خود جای داده و در دوران اقتدار سیاسی و فکریِ تشیع در عصر شاه تهماسب تولید شده، ازنقطه نظر مضمونی و روایتی، نسخه ای قابل تأمل است؛ زیرا رویکرد نگارگران این نسخه به مضامین شیعه (دوازده امامی)، موجب بروز نشانه ها و نمادها و جلوه های جدیدی از تمهیدات تجسمی و تصویری در مقایسه با سایر مضامین شیعی خلق شده در نگارگری ایرانی گشته است. معرفی مضامین شیعی این نسخه و تحلیل روایت مصور شده در آن ها و تمهیدات تجسمی و تصویری ظهور یافته در این ارتباط، از اهداف این مقاله است. ارائه مقاله به شیوه توصیفی – تحلیلی است. نتیجه این که مضامین شیعی نسخه فالنامه شامل معراج پیامبر (ص)، فتح خیبر، قدمگاه امام رضا (ع)، نجات مردم از دست دیو توسط امام رضا (ع)، تابوت حضرت علی (ع)، معجزه دو انگشت حضرت علی (ع) و داوری اُخروی، مطابق با باور و روایت تشیع مصور شده اند و بدین منظور نشانه ها، نمادها و تمهیدات تجسمی و تصویری جدیدی در برخی از این نگاره ها به ظهور رسیده که می توان آن ها را به مثابه الگویی از نگارگری شیعی در نظر گرفت و یکی از مؤلفه های اصلی در شناسایی و سنجش نسخه نگاره های شیعی را، تجلیِ تصویریِ باور و روایت مورد نظر شیعه دانست.