خانواده مدنی

قدرت در سطح گروه های خرد یکی از تعیین کننده های قوی در روابط بین فردی و نیز مشخص کننده سویه های توافق و یا تضاد و همچنین شیوه های حل مساله در این بستر می باشد. خانواده به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، مسئولیت جامعه-پذیر کردن افراد را بر عهده دارد و به درونی کردن چگونگی مواجهه با مشکلات و شیوه های حل مساله در دامنه ای بین توافق و رضایت، هدایت آمرانه و یا ارعاب و سرکوب می انجامد. یکی از عوامل مهم اثرگذار در شیوه های حل مساله در سطح خانواده تغییراتِ ساخت خانواده و بالتبع ساختار روابط و قدرت آن می باشد و از این رو اطلاع از وضعیت توزیع قدرت در خانواده و جهت گیری های پیش روی، ضرورت دارد. این مقاله با اتکاء به یک پژوهش ملی در حوزه خانواده از طریق روش کمی و با ابزار پرسشنامه در میان 5004 نفر با روش نمونه گیری دو مرحله ای در ایران تکمیل شده است، و به دنبال آن است تا تصویر و توصیف از وضعیت ساختار قدرت در خانواده ایرانی ارائه نماید. مطابق یافته های به دست آمده از این تحقیق، ساختار قدرت در خانواده ایرانی در ابعاد متشکل آن نسبت به گذشته تغییر کرده است به شکلی که توزیع قدرت در بین اعضاء خانواده متقارن تر شده و تا میزانی از سطح آمرانگی و سلسله مراتبی عمودی آن کاسته شده است. در عوض تمایل و جهت گیری خانواده به سمت شیوه-های جدید و مدنی در تصمیم سازی، تصمیم گیری و حل مساله بین اعضاء بیشتر شده است.

کتاب «زوال پدرسالاری، فروپاشی خانواده یا ظهور خانواده مدنی» به بررسی دو امکان در وضعیت خانواده در ایران پرداخته است که به زعم نویسنده می تواند همزمان با هم نیز وجود داشته باشد. وی با رویکردی انتقادی سعی کرده است به ارزیابی سیاست ها و طرح های انجام شده در خانواده بپردازد و با آسیب شناسی تشخیص ها و راهکارها به راهبردهای جایگزین دست یابد. این مقاله به مرور انتقادی این کتاب پرداخته است. بررسی ساختار، شکل، محتوا و روش تحقیق در این کتاب نشان داد علیرغم اینکه طرح موضوع کتاب بحث جدید و عنوان انتخابی بسیار جذاب است و جای کار تحقیقاتی زیادی دارد که می تواند زمینه پژوهشها و رساله های تحقیقاتی آینده باشد، از ایرادات اساسی در بخش ساختار برخوردار است، به طوری که به نظر می رسد در عین اینکه مطالب کتاب از انسجام خوبی برخوردار نیست، مطالب اصلی در بخش اول کتاب آمده است و بخش های بعدی تکرار مطالب فصل اول است. از نظر محتوا نیز دارای تناقضات مفهومی و نظری است و ادعاهای نویسنده از استدلال ها و شواهد منطقی اقناع کننده برخوردار نیست. از نظر روش نیز دچار ابهاماتی است که با وجود عنوان و موضوع خوب کتاب، معرفی آن به دانشجویان به شکل حاضر پیشنهاد نمی شود.

پژوهش حاضر به مطالعه خانواده مدنی در بین خانواده های شهر رشت می پردازد. مشارکت کنندگان تحقیق شامل مردان و زنان شهر رشت بودند که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند با 35 نفر از آن ها مصاحبه شد. این پژوهش از طریق روش کیفی، تکنیک تحلیل مضمون و به کارگیری تکنیک مصاحبه انجام گرفت و مصاحبه با افراد تا رسیدن به اشباع نظری پیش رفت. یافته ها نشان داد که به لحاظ گفت وگو سنخ های مختلف خانواده های موردمطالعه شهر رشت عبارت اند از: خانواده های گفت وگومحور، خانواده های مرزی و خانواده های مجادله محور. بر مبنای یافته ها، خانواده هایی که سرمایه های فرهنگی و اجتماعی بیشتری داشته اند، متقارن تر و گفت وگومحورترند. علاوه براین، هرچند مشارکت کنندگان اظهار داشتند که امروزه خانواده ها بیش از گذشته گفت وگومحورند، ولی در واقعیت و به صورت «اینجا-اکنونی» خانواده های مرزی و مجادله محور همچنان به حیات خود ادامه می دهند. مصاحبه شوندگان شکل آرمانی خانواده را در خصلت هایی از قبیل صداقت، احترام متقابل، توانایی ابراز احساسات، مشورت، گوش فرادادن به حرف سایر اعضای خانواده، برابری، انتقادپذیری، قضاوت نشدن (پرهیز از پیش داوری) و ظرفیت بالا (داشتن ذهن باز) برساخت کرده اند که شباهت های زیادی به مدل خانواده دموکراتیک (مدنی) آنتونی گیدنز دارد.