این همانی عددی

این پژوهش بر آن است که این همانی عددی بدن را از دیدگاه برخی اندیشمندان اسلامی با رویکرد تحلیلی انتقادی در دو مقام اجزای اصلیه و بدن لطیف مورد بررسی و نقد قرار دهد. برخی از اندیشمندان اسلامی معتقدند که حقیقت انسان و ملاک این همانی انسان اجزای اصلی و حیاتی اوست که در طول زمان ثابت و یکسان خواهد بود و حتی در هنگام مرگ نیز از بین نمی رود. برخی دیگر معتقدند که انسان دو بدن مادی و لطیف دارد، اما حقیقت انسان را بدن لطیف تشکیل می دهد. اینان روح را همان جسم و بدن لطیف می دانند که مانند آب در گل است و نه یک امر مجرد. این جسم لطیف تغییرات و دگرگونی های بدن مادی را نمی پذیرد، لذا در طول زمان ثابت و مستمر است. اینان برای اثبات مدعای خود به دلائل متعدد نقلی، عقلی و تجربی استناد کرده اند. این ملاک به دلیل نگاهی مادی انگارانه به انسان و نیز به دلیل ناتوانی در تبیین چگونگی استمرار بدن در دو زمان مختلف و چگونگی درک این استمرار دچار اشکالات متعددی است.

در این پژوهش ملاک هویت شخصی حافظه، پیوستگی و استمرار روانی، با رویکرد تبیینی انتقادی مورد بررسی و نقد قرار می گیرد. این ملاک تقریرهای مختلفی دارد. تقریر آگاهی و حافظه هویت شخصی را به همان مجموع خاطرات می داند که حافظه نام دارد؛ که البته مسئله فراموشی در انسان این تقریر را دچار اشکال می کند. برای حل مشکل فراموشی راه حل هایی ارائه شده که برخی از پیوستگی و استمرار روانی و زنجیره همپوشانی از خاطرات سخن گفته اند. برخی دیگر، استمرار روانی را همراه با استمرار فیزیکی، مثلاً مغز، ملاک هویت شخصی می دانند. در مجموع این سه تقریر مبتلابه اشکالات متعددی است؛ ازجمله اینکه حافظه امری عرضی است، و نمی توان هویت شخصی را به امر عرضی دانست. از سوی دیگر، با صدمه دیدن مغز، همه یا بخشی از حافظه نیز از بین خواهد رفت؛ لذا استمرار روانی همراه با استمرار فیزیکی نیز نمی تواند ملاک هویت شخصی باشد. این ملاک در ارائه پاسخی صحیح به مسائلی چون حیات پس از مرگ، مسئولیت اخلاقی و جزا و کیفرهای حقوقی نیز ناتوان است.

هویت شخصی، مسئله ای پردامنه است. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی ملاک این همانی عددی نفس از دیدگاه ابن سینا و صدرالمتألهین می پردازد. ابن سینا حقیقت انسان را نفس مجرد می داند. ایشان قایل به عدم حرکت جوهری و ثبات نفس است؛ لذا به راحتی می تواند ثبات و این همانی عددی نفس را اثبات کند؛ ولی از آنجا که حرکت جوهری نفس در حکمت متعالیه به اثبات رسیده است، دیدگاه ابن سینا در این همانی عددی نفس دچار خلل می شود. صدرالمتألهین با اعتقاد به حرکت جوهری نفس و تغییر تدریجی آن در اثبات این همانی عددی نفس دچار تهافت بدوی شده است؛ زیرا حرکت جوهری نفس با ثبات آن ناسازگار است؛ اما این تهافت بدوی با ارائه دو تقریر از حرکت جوهری رفع می شود: تقریر حرکت جوهری امتدادی که به معنای اتصال وجودی است و تقریر حرکت جوهری غیر امتدادی که نفس را در زمان دوم امتداد گذشته نمی داند، بلکه همان فرد گذشته و به همراه سعه وجودی می داند. از آنجا که تقریر اول بر خلاف تقریر دوم فرد گذشته را معدوم می شمارد، پس تنها تقریر دوم می تواند ملاک صحیح این همانی عددی نفس باشد.

این پژوهش بر آن است که این همانی عددی و هویت شخصی جسم لطیف را در اندیشه اسلامی با رویکرد تحلیلی انتقادی واکاوی کند. در رابطه با این دیدگاه که مدعی امتداد نظرگاه متکلمان متق دم اس ت، باید ابتدا به دیدگاه این اندیشمندان در مورد روح و تجرد و یا مادیت آن، و به تعبیر دیگر چیستی اصالت انسان پرداخت و سپس دیدگاه آنها در مورد این همانی و هویت شخصی واکاوی شود. ازاین رو، برخی از متکلمان و محدثان و نیز متکلمان مکتب تفکیک معتقدند که انسان یک بدن مادی (جسم غیرلطیف) و یک جسم لطیف (نفس) دارد؛ اما حقیقت انسان را جسم لطیف (نفس جسمانی) تشکیل می دهد. اینان روح و نفس را همان جسم و بدن لطیف می دانند که مانند آب در گل است و نه یک امر مجرد. هدف اصلی این پژوهش پاسخ به این سؤال است که «آیا جسم لطیف می تواند در دو زمان مختلف وجود داشته باشد و سبب این همانی انسان گردد؟» این ملاک به دلیل نگاهی مادی انگارانه به انسان و اشکالاتی دیگر و نیز به دلیل ناتوانی در تبیین چگونگی استمرار بدن لطیف در دو زمان مختلف و چگونگی درک این استمرار دچار اشکالات متعددی است.