جانورنامه

تقریباً در همه منابعی که به ورود علوم جدید به ایران پرداخته اند، نام جانورنامه به عنوان مدخل نظریه تکامل داروین به ایران دیده می شود؛ کتابی به قلم تقی بن هاشم محمدحسین الانصاری کاشانی، طبیب و معلم دارالفنون، که بی شک بهره ای از زیست شناسی نوین و نیز دیرینه شناسی در آن دیده می شود و از جنبه های متعددی شایسته پژوهش و بررسی تاریخی است. در این جا خواهیم دید که برخلاف قول معروف که این کتاب شمه ای است از نظریه تکامل داروین، کمترین اثری از این نظریه در این کتاب دیده نمی شود؛ خود این موضوع که چرا و چگونه محتوای جانورنامه با نظریه تکامل داروین اشتباه گرفته شده، مسأله ای جالب در روند پژوهش های تاریخ علم در ایران خواهد بود.

کتاب جانورنامه نوشتهٔ محمدتقی انصاری کاشانی تا چندی پیش به عنوان تبیین نظریهٔ تکامل داروین معرفی می شده است. اخیراً آقای عرفان خسروی در مقاله ای تخصصی این باور را به درستی رد کرده ولی معتقد است که هیچ گونه برداشت تکامل زیستی از کتاب جانورنامه جایز نیست. در این مقاله مهم ترین منابع کتاب جانورنامه معرفی می شوند و ضمن بررسی محتوای این کتاب در پرتو کشف ها و نظریه های مطرح شده در تاریخ طبیعی و زیست شناسی سده های ۱۸ و ۱۹ میلادی استدلال مى شود، که بر خلاف ادعای خسروی، جانورنامه در بخش بسیار مهم خود که به پیدایش جانداران و تاریخ زیست می پردازد، به روند تکاملی جانوران اشاره های متعدد دارد و می توان رابطه نزدیکی بین مبنای نظری جانورنامه و لامارکیسم دید و نوآوری های لامارک و پیروانش را نیز در جانورنامه به خوبى مشاهده کرد.