اصحاب اثر

دقت در تاریخ علم حدیث، بیان گر تحول و تطورات معنایی در مفهوم سنت در طول دو قرن نخست هجری است. تغییرات معنایی سنت در این دو قرن تحت تأثیر جریان های مختلف صورت گرفته است. اصحاب اثر، سنت را به مثابه سخنان پیامبر  و صحابه و تابعین و سیره مسلمانان (بلاغات) می دانستند؛ اصحاب حدیث، دایره سنت را محدود کردند؛ اصحاب أرأیت، سنت را به معنای ایجاد فقهی تقدیرگرا و نظام مند برشمردند و سرانجام، اصحاب رأی، سنت را به معنای نظام فقهی تدوین یافته با گرایش به رأی گرایی پایه گذاری کردند. بدین منظور بناست این مطالعه را با رویکرد تاریخ انگاره ها بازشناسیم؛ یعنی تحولات معنایی سنت نبوی را به مثابه انگاره در طول دو قرن بررسی کنیم. دستاورد این پژوهش چنین است که انگاره سنت در طول زمان و در سرزمین های مختلف دچار تضییق و تحدید معنایی شده است؛ به گونه ای که سنت در ابتدا معنایی عام و سپس توسط شافعی معنایی مضیق یافته است.

عقل گرایی و نص گرایی از چالش برانگیزترین موضوعات تاریخ تفکر اسلامی بوده و نخستین نشانه ها و ثمرات خود را در تفکر و عمل اصحاب اثر و معتزله نشان داده است. در نوشته حاضر پس از طرح مهم ترین گونه های مواجهه صادقین8با این دو گروه، تطبیق گونه ها در دستور کار قرار گرفته تا راه برای تحلیل اشتراکات و اختلافات مواجهه گشوده شود. فرضیه تحقیق این بود که رویکرد مشترک صادقین8در ارتباط با سران اصحاب اثر، مبتنی بر مراجعه به سنت نبوی برای فهم دینی بود؛ در کنار مواجهه ای سنجیده با معتزله به دلیل ضرورت اصلاح چگونگی بهره گیری از عقل در فهم دینی. یافته های پژوهش نمایانگر تعدد گونه های همگرایی با اصحاب اثر در برابر تعدد گونه های واگرایی با معتزله است. البته جز رویکردهای حدیثی و عقلی، متغیرهای دیگری هم در نوع مواجهه با این دو فرقه مؤثر بوده است.