اجوبه نویسی

سنت بلنددامنه اجوبه نویسی از روزگار ائمه اطهار (ع) آغاز شد و پس از غیبت امام زمان (عج) به علمای شیعی رسید. عالمان شیعه از طریق اجوبه ها، به پرسش های گوناگونی در زمینه های اعتقادی، اقتصادی، حقوقی، مسائل نوپدید (مستحدثه) بنابر نیازهای آن روزگار، پاسخ می دادند. از این رو، اجوبه های عالمان شیعه مجموعه ای غنی و استنادپذیر در معارف دینی به شمار می روند. این اجوبه ها افزون بر اهمیّت مذهبی شان، داده های ارزش مندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعامل های قشرهای گوناگون جامعه با یک دیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمی تایند. این مقاله به تحلیل محتوای اجوبه ها می پردازد و محتوای آنها را برای گرفتن داده های اطلاعاتی از آنها به انگیزه تدوین تاریخ اجتماعی برمی رسد و نشان می دهد که محتوای اجوبه ها، گوشه و کنار حیات اجتماعی عصر خود را آشکار می کنند که از مواد ناگزیر برای تاریخ نگاری اجتماعی اند . .

نسخ خطی بخش مهمی از تاریخ کتاب و کتابداری پیش از صنعت چاپ را به خود اختصاص داده اند و حامل اطلاعات ارزشمندی از تاریخ علم هستند. این آثار همچون چراغ راهی برای محققان و اندیشمندان علوم مختلف در تولید آثار علمی جدید به شمار می آیند. جستار حاضر با هدف معرفی نسخه ی خطیِ «وسیله السائلین فی احکام الدین» نگاشته شده است. «وسیله السائلین» یکی از آثار مهم و شناخته شده در تاریخ فقاهت و علوم اسلامی است که توسط ابوطالب قائنی نگارش یافته است. ابوطالب قائنی از علمای قرن ۱۳ق از نخستین اندیشه ورزان شیعی است که در مسائل مختلف فقهی و اصولی صاحب نظر و متخصص بوده است. او در «وسیله السائلین»، در قالب سوال و جواب، به مسائل مختلف دینی و شرعی پرداخته است؛ بنابراین، این اثر، از نظر ویژگی های ساختاری و محتوایی، در حیطه ی اجوبه های فقها جای می گیرد که در آن موضوعات مختلفی مانند عبادات (نماز، روزه، زکات، حج)؛ معاملات (خرید و فروش، اجاره، وصیت)؛ و مسائل اجتماعی (ازدواج، طلاق، ارث) مطرح شده اند. این اثر به دلیل جامعیت و دقت در بیان مسائل فقهی و تطابق آن با اصول شیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. براین اساس مقاله ی حاضر درصدد تبیین ویژگی های صوری و محتوایی و کارکردهای این نسخه به شیوه ی توصیفی تحلیلی است.. نتایج حاصل از این پژوهش نشانگر اهمیت «وسیله السائلین» و سهم آن در حفظ و اشاعه ی میراث مکتوب شیعه، آشنایی با تاریخ محلی و ویژگی های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه ی قاینات در روزگار تدوین این کتاب است.