منطق فهم

مقاله حاضر به منطق فهم اندرکنش سنت سیاسی کلاسک ایران با دوانگاریها پرداخته است. پرسش این که چه الگویی از مواجهه ابعاد رسمی و غیر رسمی قدرت در رویارویی با مفاهیم زوجی، در دوره ی زمانی فوق را می توان صورتبندی نمود؟فرضیه آنکه منطق مواجهه با مفاهیم زوجی از الگوی عام،کلی و از پیش تعیین شده پیروی ننموده و تابعی از بسامد نسبت مفاهیم «خود و دیگری» می باشد. برای آزمون فرضیه، داده های تاریخی دوران کلاسیک شامل دوره ی ایران باستان، قرون نخستین و میانه اسلامی بر اساس رویکرد اسملسر انتخاب گردیده ومبتنی بر روش جامعه شناسی تاریخی- تفسیری ( راهبرد کاربست مفاهیم برای تفّهم علم الاجتماع تاریخی) با بکارگیری نسبت مفاهیم «خود و دیگری» در اندیشه مارتین بوبر به بحث گزارده شده است. یافته های پژوهش با ابتنای بر روابط «من - تو» و «من – آن» در مناسبات«خود و دیگری » منتج به الگوهای چند گانه گردیده و قابل مصورسازی است. واژگان کلیدی : ایران، کلاسیک ، دوگانه انگاری، منطق فهم ، خود و دیگری.

روش شناسی یکی از مهم ترین و بنیادی ترین مباحث در گستره تفسیر متون مقدس است که خود در سطوح مختلفی قابل طرح است. بررسی و ترسیم منطق فهم، بدون شک یکی از مهم ترین ارکان آن است. منطق فهم مفسر، حیطه گسترده ای از باورها و شناخت های عمیق او را شامل می شود که می توان آن ها را در ساختارهای کلی نگاه به جهان، انسان و مباحث معرفت شناختی، نظام مند و تدقیق کرد. این ساختارها، معیاری عمومی و قابل سنجش را جهت تبیین آراء و مقایسه اندیشه ها فراهم می کند. مشکلات فرهنگی و اجتماعی امروز جامعه بویژه در مساله زن، لزوم ورود به پایه های فهم را - خاصه در متون مقدس – ضروری کرده است. در این راستا، این تحقیق بر آن است که به روش شناسی فهم آیت الله جوادی آملی در نگاه به مبحث زن و ترسیم عناوین سه گانه مذکور در آن بپردازد؛ دیدگاه جهان شناسی وی، جامعِ ماده و مجرد در مراتب مختلف است. نگاه جوادی آملی در بحث زن، عموما در بخش انسان شناسی ظهور و بروز بیشتری دارد. ایشان با تکیه بر نگاه جهان شناسی خود، به تقسیم وجود انسان به جسم و روح می پردازند و بخش روحانی وجود را علت همتایی زن و مرد در کمالات انسانی و بخش جسمانی را به سبب اختلاف در خصوصیات و فضیلت های نسبی دو جنس، متناسب با مسئولیت های خانوادگی و اجتماعی می دانند و به شرح این دیدگاه در مصادیق آیات می پردازند. این بررسی می تواند الگوی روش شناسی تفسیری رایج را جامعیت بیشتری بخشد.

هرمنوتیک، دانشی جدید و پیچیده برای فهم متن است که متون دینی را نیز شامل می شود. قرآن هم که کلام خداوند است، متن آن، پیام الهی است؛ ازاین رو یکی از مسائل اساسی در حوزه تفسیر متن قرآن،  مسئله فهم پیام های قرآنی است. کشف معنا و فهم بهتر مقصود آیات قرآن، در گرو بهره گیری اصولی و منطقی دانش هرمنوتیک پس از نقد و بررسی منصفانه آن دانش است. رهیافت مقاله پیش رو این است که با اِعمال روش ها و به کارگیری قواعد فهم هرمنوتیکی با استفاده از گزاره های قرآنی، هرمنوتیک قرآنی را استخراج کند؛ ازاین رو در پی تبیین آیاتی است که ناظر به موضوعات و مباحث هرمنوتیک بوده و قواعد و مکانیسم هایی را که خود آیات و گزاره های قرآن برای به دست آوردن فهم معنای آیات قرآن ارائه کرده اند، تحلیل می کند تا بدین سان شکل و شیوه ای تازه در دانش فهم و تفسیر قرآن عرضه کند. پژوهش پیش رو به لحاظ نوع  مسئله آن، بنیادی بوده و به روش توصیفی - تحلیلی به بررسی آیات هرمنوتیک پرداخته است. هدف این نوشته، بیان این مطلب است که بعضی از اصول هرمنوتیک را که مغایرتی با مبانی و روش فهم قرآن ندارند، با گزاره های قرآنی مربوط به قواعد فهم قرآن تطبیق و دنبال کند. تا اینکه در نهایت هرمنوتیک قرآنی را که منظور آیات ناظر به قواعد فهم متن قرآن است، استخراج و تبیین کرد.

روشن است که اندیشه ها و اندیشمندان در شرایط خاص، ناخواسته یا خودخواسته دچار تغییر می شوند. این تغییر ضمن آنکه می تواند در هر یک از حیطه های نظری و عملی ظهور نماید، در گونه های مختلفی چون «عدول، سکوت، خلط، ابهام و غفلت» امکان بروز دارد. یکی از رسالت های روش شناس، رصد چنین شرایطی است تا تصویر دقیق تری از موضوع (= ابژه) مورد پژوهش خود ارائه دهد. مضاف آنکه بررسی این فراز و فرودهای علمی، طبعا نتایج معرفتی و روش شناختی قابل توجهی به همراه دارد؛ به عنوان مثال، تعارض در مبانی، تغییر و تحولاتی از منطق فهم مفسر را در طول زمان و در تطور شخصیت علمی او روشن می نماید. بررسی آرای تفسیری آیت الله جوادی آملی در آیات موضوع زن، در تحلیل گزاره ها و تطبیق میان آنها با مبانی تفسیری ایشان، نشان از نوعی تعارض میان نظرات تفسیری با مبانی، ذیل برخی از آیات دارد. نتایج حاکی از آن است که اگرچه ایشان عموما پایبندی اکثری به مبانی خود داشته اند، لکن در مواردی سویه هایی از تغییر، تحول و عبور از مبانی را نیز تجربه کرده اند که در جای خود محل تأمل است.

فهم متون نهج البلاغه همیشه ساده نیست و گاه دشواری هایی دارد که عبور از آن ها نیازمند تجهیز به روشی علمی است؛ روشی که بر اساس اقتضائات نهج البلاغه تعریف گردد و به تناسب ویژگی های آن تنوع یابد. ویژگی هایی نظیر سبک، ساختار و محتوا از جمله مؤلفه هایی است که در فهم نهج البلاغه تأثیر می گذارد و سبب دریافتی متفاوت از آن می گردد. آنچه در این مقاله به بحث گذاشته شده، نگره ای روش شناختی است که با مطالعه تطبیقی میان دو دانش فقه الحدیث و زبان شناسی، درصدد ارائه رویکردی نو برای فهم نهج البلاغه است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که توجه به ساختار حدیث به عنوان یکی از عناصر زبان شناختی، نقش زیادی در روش فهم نهج البلاغه دارد و موجب شکل گیری رهیافتی به نام ساخت گرایی می گردد؛ رهیافتی که بر اجزا و کلمات متن تکیه دارد و از طریق کشف روابط معنایی بین آن ها در قلمرو بافت متن، به مراد متکلم نایل می آید.