نحو قرآنی

یکی از واژه های نسبتاً پرکاربرد در قرآن مجید، واژه «کلّا» است که 33 بار و در 15 سوره آمده است. دیدگاه رایج و مشهور، این واژه را به معنای ردع دانسته و در همه جای قرآن آن را «نه چنین است»، «هرگز» و نظیر اینها معنا می کند؛ در حالی که نحویان و مفسران درباره معنای این واژه اختلاف زیادی دارند. این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، نُه دیدگاه در معنای «کلّا» شناسایی و آنها را بررسی کرده است. معانی شناسایی شده برای «کلّا» عبارت اند از: «ردع و زجر»، «حقاً»، «ألا»، «لا»ی نافیه، «ردّ»، «إی»، «نعم»، «قسم» و «سوف». نتیجه به دست آمده در مقاله این است که اولاً اصلی ترین معنای کلّا که در بیشتر 33 آیه قابل تطبیق است، معنای هشدار به مخاطب درباره جمله بعد از کلّاست؛ ثانیاً با تأیید معنای ردع، این واژه در قرآن ساختاری چندمعنایی دارد و در 11 آیه قابل حمل بر دو معنای ردع و زجر نسبت به جمله قبل و هشدار درباره جمله بعد است.

علم نحو از علوم نقش آفرین در تفسیر قرآن است. برخی از نحو پژوهان بر این باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوی که در قرآن به کار رفته و نیز هدف مورد نظرش یعنی کاربست آن در فهم و تفسیر قرآن، منحرف شده است. ازاین رو از اصطلاح جدیدی با عنوان «النحو القرآنی» سخن گفته اند. در این مقاله دیدگاه ها درباره این اصطلاح و کارکردهای متمایز نحو قرآنی، ذیل عناوین «نحو علمی قرآنی»، «نحو تعلیمی قرآنی» و «نحو نص قرآنی» با روش تحلیلی توصیفی بررسی و نقد شده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که اولاً بین قواعد نحوی به کاررفته در نحو جمله قرآنی و نحو نص قرآنی با قواعد علم نحو متعارف تفاوتی وجود ندارد؛ ثانیاً در تفسیر قرآن باید از نحو نص قرآنی استفاده کرد؛ یعنی در مقامِ تفسیر هر آیه ای باید قواعد نحوی به کاررفته در آن آیه بر اساس معنای آن آیه تعیین گردد تا از تطبیق و تحمیل قواعد نحو تعلیمی بر آیات جلوگیری شود.

نحو قرآنی به نحو «تعلیمی»، «علمی» و «نصی»؛ و نحو رایج و معروف به نحو «علمی»، «تعلیمی» و «تعلیمی علمی» تقسیم می شود. تاکنون درباره نقش نحو رایج (نحو تعلیمی علمی) در تفسیر قرآن، پژوهش هایی انجام شده است. اما «نحو نص قرآنی» دارای ویژگی ها و نیز تفاوت هایی با علم نحو (نحو تعلیمی علمی) است و به نقش آن در تفسیر قرآن کمتر توجه شده است. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی توصیفی، ویژگی های نحو نص قرآنی و تفاوت های آن با نحو تعلیمی علمی را بررسی می کند. یافته های پژوهش نشان می دهد که نحو نص قرآنی در مقایسه با نحو تعلیمی علمی، معنامحور بوده و قواعد آن متکی به قرآن و مؤید به نظم و نثر عربی است و در تفسیر قرآن از آن استفاده می گردد. در این نحو، اختلافات مفسران، مکاتب نحوی و نحویان در توجیه اعرابی آیات بر پایه قواعد نحوی موجود در آیات با لحاظ معنا و تفسیر آیات، تحلیل و حل و فصل می شود.