اسلام ترکی

شکل گیری جنبش های مختلف در منطقه باعث شده تا طیف وسیعی از مطالعات پیرامون جنبش ها شکل بگیرد و چرایی و چگونگی فعالیت این جنبش ها را مدنظر قرار دهد. بنابراین در این مقاله سعی شده تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و روش تطبیقی دو جنبش اخوان المسلمین و جنبش فتح الله گولن بررسی شود و به شباهت ها و تفاوت های آن ها اشاره شود. فرضیه نوشتار این است که اخوان المسلمین در شیوه ها و روش ها با جنبش گولن شباهت و در نوع نگاه به مقوله دین و سیاست دارای تفاوت های اساسی هستند. در همین راستا یافته های پژوهش حاکی از این است که دو جنبش در مقوله دین و دولت و سکولاریسم کاملاً متفاوت از هم و در مبحث دموکراسی و تصوف به هم نزدیک هستند. هم چنین یافته های تحقیق تصریح می کند که اگر چه هر دو جنبش دارای هدفی جهان شمول بوده اند؛ ولی جنبش گولن متوجه کل عالم و جنبش اخوان المسلمین متوجه جهان اسلام بوده است. هرچند هر دو جنبش دست به فعالیت های اقتصادی و خدماتی زده اند ولی فعالیت های خدماتی اخوانی ها بیشتر از جنبش گولن بوده است.  

افزایش نفوذ احزاب اسلام گرا از اواخر دهه ی 1980 میلادی و به ویژه به قدرت رسیدن حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در جمهوری ترکیه از اوایل هزاره ی کنونی، پرسش های گوناگونی را راجع به سرنوشت ایدئولوژی مورد ترویج نخستین رهبران این کشور، که به نام بنیان گذار آن، مصطفی کمال آتاترک، کمالیسم خوانده می شود، برانگیخت؛ زیرا این ایدئولوژی بر نوعی سکولاریسم بنا شده بود و مدرن سازی ترکیه به شیوه ی غربی را در دستور کار داشت. استمرار حضور حزب یادشده در رأس هرم قدرت در سال های متمادی نیز پرداختن به این مسئله را ضروری تر کرده است. این پژوهش در تلاش برای پاسخ به این پرسش است که «کمالیسم در عرصه ی سیاست خارجی معاصر ترکیه از چه جایگاهی برخوردار بوده است؟» و در این راه با جست و جوی داده های مختلف در مورد مهم ترین عرصه های سیاست خارجی این کشور، به ارزیابی این فرضیه پرداخته است که «اگر چه کمالیسم هنوز ایدئولوژی قدرتمندی در سیاست خارجی ترکیه بوده اما تعدیل هایی را نیز شاهد بوده و از برخی جهات با افول مواجه شده است». بازه ی زمانی پژوهش حاضر، از تأسیس حزب رفاه، مهم ترین سلف حزب عدالت و توسعه، توسط نجم الدین اربکان در سال 1987 آغاز شده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است و جمع آوری داده های مورد نیاز، به طریق اسنادی و کتابخانه ای بوده است. یافته های این پژوهش نشان دادند که شش اصل تشکیل دهنده ی کمالیسم، یعنی مردم گرایی، ملی گرایی، دولت گرایی، جمهوری خواهی، لائیسیته و انقلابی گری از پایایی یکسانی در سیاست خارجی معاصر ترکیه برخوردار نبوده و برای سیاست ورزان این کشور میزان متفاوتی از اهمیت را دارا بوده اند.

بی تردید، یکی از روشنفکران مسلمان و رهبران اجتماعی که طی چند دهه اخیر، افکارش مورد توجه قرار گرفته، فتح الله گولن است. او نسخه جدیدی از اسلام را معرفی می کند که به اسلام میانه رو یا اسلام اجتماعی میان اندیشمندان غربی شهرت دارد. گولن، اسلام را با خوانشی ترکی تفسیر می کند که در آن، اسلام با هویت ترکی پیوند ویژه ای می یابد. این پژوهش با هدف دستیابی به فهم خوانش گولن از اسلام، ابتدا تفسیر او از اسلام ترکی یا آناتولی را با مفاهیم مدنظر وی شرح می دهد. در این میان، مفهوم جهاد را به دلیل تفسیر نوینی که گولن از آن می کند با تفصیل بیشتری بررسی می شود. در نهایت به علل عقب ماندگی مسلمانان از منظر گولن و در چارچوب فهم وی از اسلام ترکی پرداخته می شود. در این پژوهش با مرور آثار گولن با روشی اکتشافی- توصیفی، به این مهم رهنمون می شویم که اسلام اجتماعی، گونه ای از اسلام سکولار است که میان متفکران مسلمان به اسلام رحمانی شناخته می شود. اسلام رحمانی وی، با نشان دادن چهره ای ملایم و به دور از خشونت از اسلام به جهان و پیوند آن با مدرنیته دارای پنج ویژگی عمده است: نگاه گزینشی و حداقلی به اسلام، تحریف و قلب مفاهیم اسلام سیاسی مثل جهاد، اخلاق محوری مبتنی بر ارزش های جهان شمول و سکولار، تاکید بر تساهل و مدارا، پذیرش نظریه پلورالیسم دینی و تأسیس جامعه تکثرگرا با حمایت از دموکراسی غربی.