زنان عیّار

در داستان های عامیانه فارسی، زنان پیوسته نقش و حضوری پررنگ دارند و این نقش ها به صورت های گوناگون در متن این آثار بازتاب یافته اند. در این داستان ها زنان با آزادی و استقلال عملی که در انجام نقش های خود دارند عنصری مجزّا و جدا از مردان به شمار می آیند که به آن ها وابسته نیستند. ابومسلم نامه داستان عامیانه آمیخته از واقعیت های تاریخی با عناصر حماسی و فراواقعی است که در آن تأثیر آیین عیّاری و پهلوانی آشکار است و تلاش و کوشش زنان عیّار و پهلوان بانو نیز همراه با ابومسلم و دیگر یارانش برای نوعی استقلال طلبی و مبارزه با خلفای اموی به خوبی نمایانده شده است و این قشر از زنان در این اثر چهره ثابت و محوری دارند. پژوهش حاضر با مطالعه کتابخانه ای و به روش توصیفی – تحلیلی، تلاشی برای اثبات هویّت زنان در این داستان است که در عیّاری و پیکارگری نمود یافته است و نتیجه آنکه با وجودی که زنان در داستان ابومسلم نامه از بند محدودیّت ها و تعارض ها رها نیستند؛ با این وجود تسلیم نقش خود نمی شوند و با آزادی، استقلال عمل و پویایی به زندگی خود و دیگران معنا می بخشند.

کهن نمونه «بیگانه دشمن» در تاریخ فرهنگی ایران بارها به صورت های مختلف بروز یافته است و از نمونه های آن، دشمنی و بیگانگی تاتار و مغول را می توان نام برد. وحشی گری و قساوت مغولان به مردمان ایران زمین، تا آنجا بود که پس از حمله سهمگین و قتل و غارت ایشان، تا قرن ها نمونه ای برای هر نوع حمله و غارت به شمار می رفتند و کم کم از شکل تاریخی خارج و به شکلی اسطوره ای در ادبیات و فرهنگ ما باقی ماندند. این مقاله به چگونگی شکل گیری اسطوره مغول در تاریخ فرهنگی ما و به طور خاص، آثار بهرام بیضایی اشاره دارد. از مشخصه های اصلی روایت های داستانی بیضایی، حضورِ فعال زنان در متن روایت است. هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل مبارزه زنانِ «قهرمان عیار» در برابر اسطوره مغول، در روایت های داستانیِ بهرام بیضایی است. نمایش نامه و فیلم نامه هایی که در این پژوهش بررسی می شوند، عبارت اند از: فتح نامه کلات ، قصه های میرکفن پوش ، عیار تنها ، عیارنامه و تاراج نامه . روش پژوهش، توصیفی تحلیلی است؛ بدین صورت که ابتدا شیوه بیضایی در استفاده از اسطوره مغول بیان می شود، سپس پنج اثر که در آن به طور مشخص مبارزه زنان با مغول در محور روایت قرار می گیرد، تحلیل می شوند.