برج دیدبانی

شهرستان نرماشیر در مسیر راه های ارتباطی واقع است که مرکز و غرب ایران را به جنوب شرق، سواحل دریای عمان و هرمز پیوند می داد. در این شهرستان، علاوه بر محوطه ها و آثار دوران اسلامی مانند برجها، کاروانسرا و یک تپه، قلاع با کارکرد نظامی- دفاعی و اربابی- مسکونی ساخته شده است. قلعه شهید یکی از این قلاع نرماشیر است. پرسش اینست که ویژگی های معماری و تزئینی قلعه شهید چیست و تحت تأثیر چه عواملی قرار گرفته است؟ همچنین کارکرد بنا چه بوده است؟ روش گردآوری داده ها «میدانی و کتابخانه ای» و روش پژوهش «توصیفی تحلیلی» است. قلعه کارکرد اربابی- مسکونی داشته و در مواقع ناامنی کارکرد دفاعی- نظامی نیز می یافته است. این بنا با مصالح بوم آورد خشت و بطور مستقیم روی سطح زمین ساخته شده است. اتاقهای قلعه سقف تاقدار، طاقچه و بخاری دیواری دارند. ایجاد پنجره با کادرهای چندگانه در قسمت فوقانی، سنت تزئینی رایج در فضاهای معماری قلاع نرماشیر بشمار می آید. برجهای قلعه با پلان مدور و فرم استوانه ای ایجاد شده و در سطح بیرونی آنها تزئینات هندسی دیده می شود. این نوع فرم و تزئینات به عنوان الگوهای معماری و تزئینی بوده که در سایر برجها و مناره ها در نرماشیر و دیگر نقاط ایران از دوره سلجوقی رایج بوده است.

برج دیدبانی چاله قاب در محله ای به نام چاله قاب در نیاسر قرار دارد. این برج در دوره قاجار از جنس خشت و در دو طبقه ساخته شد. کارکرد آن دیدبانی از شهر در مقابل اشرار، اطلاع رسانی و گاه دفاع از نیاسر بود. این برج تا سال 1385ش به صورت مخروبه و ویران در نیاسر دیده می شد. در میانه دهه هشتاد شمسی علاوه بر ثبت بافت تاریخی شهر در فهرست آثار ملی، طرح جامع شهر نیز آماده ارائه شد. بر اساس این اسناد، همه آثار تاریخی می بایست در جهت سامان دهی محورهای فرهنگی و تاریخی شهر، حفاظت و مرمت می شدند؛ برج چاله قاب نیز در این چرخه قرار می گرفت. در این مسیر، چالشی اساسی وجود داشت و آن اینکه مرمت برج باید محله چاله قاب و محدوده های تأثیرگذار نیاسر را تحت تأثیر قرار می داد و اهالی نیاسری نیز می بایست پس از مدتی از مواهب آن بهره مند می شدند. بر این اساس، الگوی تعادل پویا برای حفاظت برج انتخاب شد. مسئله اصلی تحقیق، عدم معرفی مناسب برج چاله قاب و توجه به نقش آن در سامان دهی محله چاله قاب و شهر تاریخی نیاسر است؛ در این خصوص دو پرسش مطرح شده است: ۱. نقش و کارکرد برج چاله قاب در نیاسر چه بوده است؟ ۲. کاربست الگوی تعادل پویا در مرمت برج چاله قاب چه کمکی به شهر نیاسر کرده است؟ با توجه به مسئله تحقیق و پرسش های مطرح شده، هدف از انجام پژوهش، حفاظت از ارزش های موجود در محدوده های تأثیرگذار نیاسر تعیین شد. این پژوهش، کاربردی است و وجود منابع مادی تاریخی و اسناد مکتوب و شفاهی قدیمی، استفاده از رویکرد تفسیرگرایی و راهبرد تفسیری تاریخی روش تحقیق را توجیه می کند. مستندات متقن درباره شناخت پیشینه برج چاله قاب وجود ندارد. اولین مستند، تصویری از دهه پنجاه شمسی است که در آن، برج به صورت ویران دیده می شود. منابع دیگری مانند کتب تاریخی، جغرافیای تاریخی و همچنین منابع شفاهی از قبیل استفاده از خاطرات جمعی اهالی می تواند در این زمینه کمک رسان باشد. علاوه بر آن، پراکندگی برج های مشابه در دشت کاشان نیز برای انجام مطالعات تطبیقی مناسب است. آگاهی رسانی به ذی نفعان، جامعه محلی و مسئولان، بخشی از فرایند پیش بینی شده در الگوی تعادل پویا محسوب می شود و به ایجاد مشارکت جمعی در مرمت برج منتهی می گردد. این الگو توانست با ارزش های به وجودآمده در حوزه محیطی باعث حفاظت و تداوم ارزش های فرهنگی و اجتماعی و سپس اقتصادی در محدوده های تأثیرگذار برج چاله قاب در شهر شود.

برج پناهگاه ها گونه ای از عناصر کالبدی هستند که توسط کشاورزان و افراد محلی در کنار زمین های کشاورزی، مزارع و در مسیر راه ها ساخته شده اند. اهالی روستاها و شهرها برای حفاظت از محصولات باغی، پایش راه ها، استراحت، دیدبانی و اقامت کوتاه مدت از آن ها استفاده می کردند. مطالعات میدانی نشان می دهدکه این گونه ها در محدوده شهرهای یزد و کاشان در اقلیم گرم و خشک ایران وجود دارند و تا قرن14 شمسی مورد استفاده قرار گرفتند و سپس بلا استفاده مانده و رها شده اند. مسئله تحقیق روند رو به رشد ویرانی و تغییر ماهیت برج ها در اثر فشار توسعه و تغییر سبک زندگی و نیاز به پژوهش در این باره است. این مقاله سعی کرده است تا با انتخاب 10 نمونه از برج پناهگاه ها در امتداد شهرهای کاشان و یزد در اقلیم گرم و خشک ایران و مقایسه با یکدیگر به شناخت عمیق تری نسبت به آن هادست یابد. به این منظور از رهیافت تفسیرگرایی و روش تفسیری تاریخی استفاده گردید و با شناخت ویژگی های کالبدی و کارکردی آن ها به گونه بندی برج ها پرداخته شد.بررسی ها نشان می دهد که برج پناهگاه ها دارای دو ویژگی کالبدی و کارکردی هستند و بر اساس 4 معیار؛ موقعیت، مالکیت، کارکرد، ساختار و هندسه گونه بندی می شوند. نتیجه این پژوهش در شناسایی دقیق تر برج های بیشتری در نقاط دیگر کمک خواهد کرد. با توجه به تأثیر برج پناهگاه های تاریخی در تأمین امنیت مجموعه های کشتخوانی و زیستی درگذشته می توان آن ها را به همین نام و ویژگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رساند و چون در ارتباط با سایر ساختارهای مرتبط با میراث کشاورزی قرار دارند از منظر (GIAHS) و قرارگیری در فهرست (میراث کشاورزی با اهمیت جهانی) نیز قابل تحلیل و بررسی هستند.