قالی کاشان

طرح و نقش گلفرنگ، یکی از نقوش پر کاربرد در حوزه هنر های سنتی، و طراحی قالی است. نقوش موسوم به گل رز یا گل و مرغ، از هنر غرب نشأت گرفته است و اکثر پژوهشگران، این نقش را از نقوش فرنگی می دانند. نقش گلفرنگ از دوره صفویه با رواج فرنگی سازی وارد هنر ایران شده و عصر قاجار، دوره اوج آن بوده است. این نقش از همان ابتدا، در تمام زمینه های هنری مثل نقاشی و کتاب آرایی، کاشی کاری و گچ بری ورود پیدا می کند؛ ولی هنر قالی، آخرین حوزه ای است که تحت تأثیر فرنگی سازی قرار می گیرد. شاید دلیل این امر، استمرار و پایداری سنت ها در زمینه طراحی و بافت فرش باشد. دوره قاجار، نقش گلفرنگ در طراحی فرش کاشان وارد می شود؛ و در ابتدا، به صورت تلفیقی با نقوش سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. در دوره پهلوی اول، تنوع گلفرنگ ها بیش تر شده و اصول طبیعت گرایی(ناتورالیسم) نیز در طراحی آن، رعایت می شود؛ در عصر قاجار، حوزه قالی بافی کاشان بیش تر تحت تأثیر هنر غرب بوده است؛ زیرا تأثیرات فرنگی مآبی در کاشان، بیش تر است و به همین دلیل، نقش گلفرنگ در کاشان، زودتر وارد طراحی قالی شد. طرح و نقش گلفرنگ، یکی از طرح های نوزده گانه در تقسیم بندی طرح و نقش قالی ایران می باشد؛ هدف از این پژوهش، بررسی طرح و نقش گلفرنگ در خانه های تاریخی و قالی شهر کاشان، به شیوه تطبیقی، و بررسی شباهت ها و تفاوت های آن ها است. طرح گلفرنگ در کاشان بیش تر مورد استفاده واقع شده است؛ وجود منابع کثیری، مانند خانه ها و بنا های تاریخی، از جمله خانه بروجردی ها، خانه طباطبایی ها و ... که هر کدام مملو از نقوش فرنگی و انواع  گلفرنگ ها هستند، از دلایل مهم تنوع گلفرنگ ها در این شهر است. در واقع، وجود نقوش گلفرنگ در خانه ها و ابنیه های تاریخی، باعث انعکاس این طرح ها در قالی های آن زمان شد؛ در این میان، نقش نقاشان زبردست کاشانی را نباید نادیده گرفت که البته، در هر کدام از دوره های تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم دستخوش تغییراتی شدند که مورد بررسی قرار دادیم. اهدافی که در این پژوهش، مورد بررسی قرار گرفته اند: 1. بررسی نقش های فرنگی مآبی(گلفرنگ)در قالی های کاشان؛ 2. بررسی عوامل تأثیر گذار بر طرح گلفرنگ در قالی های کاشان؛ 3. بررسی دلایل اجتماعی و فرهنگی شکل گیری طرح گلفرنگ(فرنگی مآبی) در تزیینات معماری کاشان.  

طراحان و بافندگان قالی های کاشان از مضامین مختلفی در خلق آثار خود استفاده کرده اند؛ برخی از این مضامین حوزه ی ادبیات دینی، ملی، بومی و... را در برمی گیرد. هدف پژوهش حاضر، دستیابی به جنبه های تصویرسازانه نقوش به کار رفته در فرش های کاشان است. با توجه به روش آیکونوگرافی، سعی بر آن شده تا با این رویکرد مفاهیم تصویری به کار رفته در فرشِ کاشان به مخاطب منتقل شود. اغلب نقش مایه های به کار رفته در فرش های کاشان با رنگ گزاری های تخت و رنگ های مشابه طبیعت پدید آمده اند. در این میان پرسش هایی را می توان مطرح نمود و به آن ها پاسخ داد؛ 1.چه جنبه های تصویرسازانه ایی در فرش کاشان موجود است؟ 2. مهم ترین عامل تاثیرگذار در به وجود آمدن نقوش به کار رفته در فرش کاشان عصر قاجار چیست؟ پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت توصیفی- تحلیلی می باشد. جمع آوری اطلاعات به صورت مطالعاتِ کتابخانه ای (اسنادی) و میدانی (گفت وگوی حضوری با متخصصان و کارشناسان) انجام پذیرفت و نتایج پژوهش نشان داد که با نگاه به نَقش های قالی ها، دو زیر مجموعه از نقش ها قابل تفکیک از یک دیگرند؛ نقش هایی که از طبیعت الهام گرفته اند و نقش مایه هایی که هندسی و تجریدی محض هستند؛ نتایج پژوهش نشان داد که هنر نگارگری بیشترین تأثیرگذاری را روی قالیچه ها داشته است و از تأثیراتی که قالیچه های تصویری از هنر نگارگری گرفته اند، فضاسازی های غیرواقعی و مثالی هستند با این تفاوت که در نقوش فرش ساده سازی و خلاصه شده و گاه ترکیب بندی های آن فرش تغییر کرده است. .

فرش از جمله هنرهای صناعی است که از گذشته دور به عنوان نماد هویّت فنی و هنری فرهنگ ایران زمین، در سطح جهان شهرت داشته است. در دوران صفویان که درخشان ترین فرش های تاریخ را به خود دیده، شهر کاشان یکی از جایگاه های اصلی هنرهای گوناگون به ویژه هنر فرش بوده است. شمار قابل ملاحظه ای از فرش های باقی مانده از آن دوران که زینت بخش موزه های دنیا است از کارگاه های این شهر بیرون آمده است که مهم ترین آنها فرش شیخ صفی و فرش چلسی است. برای پیدایش این گونه آثار، بی شک زمینه های متعددی فراهم بوده و سوابق خاص هنری کاشان کمک شایانی نموده است. وجود هنرمندان صاحب نام به ویژه طراحان بزرگی چون رضا عباسی، صناعت فرش صفویان را تحت تأثیر قرار داده اند. در این مقاله به روش اسنادی و تاریخی با توجه به وضعیت هنر دوران صفویان در کاشان، بازتاب آن در صناعت فرش آن زمان مورد مطالعه قرار گرفته و به ویژه اثربخشی هنرمندان بر این صناعت پرآوازه بررسی گردیده است.

حضور رنگ در زندگی بشر، بیش از هر چیز برآمده از نوع نیاز روحی اوست. رنگها در زندگی معنوی و عاطفی انسانها تأثیراتی انکا ر ناپذیر دارند. همچنین رنگها عاملی برای اندیشیدن مخاطب خود به منظور علتیابی آنهاست. هر رنگ ممکن است تأثیر فرحبخش یا غمناکی بر روان بیننده خود بگذارد. رنگ در فرش هم دارای اهمیت خاصی است؛ اولین چیزی است که توجه بیننده را به خود جلب میکند، تلفیق و هماهنگی یا تضاد بین رنگهاست که این پدیده هنری را زیبایی میبخشد و آن را در بین سایر دست بافت های انسان ممتاز میکند. چه بسا یک طرح قالی با رنگهای متفاوت، آثار مختلف روحی و روانی بر افراد بگذارد. رنگهای گوناگونی که در فرشها مشاهده میکنیم، حاصل مراحل فنی و هنری متعدد و نتیجه دسترنج هنرمندانه رنگرزان فرش این مرز و بوم است که با تحمل زحمات فراوان، آن را به عمل میآورند. نگارنده این مقاله با استفاده از روشهای میدانی و کتابخانهای و شیوهتوصیفی، رنگرزی فرش در یکی از زادگاههای آن یعنی کاشان، را مورد بررسی قرار داده و ضمن معرفی آن، انواع رنگها و نیز روشهای آن را در معرض آشنایی گذاشته است.

یکی از تحولاتی که قالی تصویری ایران در دوره قاجار از آن متأثر می شود، انقلاب مشروطه و وقایع پس از آن است که موجب می گردد تصاویری از قهرمانان مردمی و جان باختگان این انقلاب بر روی قالی های تصویری بافته شود. قالی میرزا کوچک خان، قالی شاخص تصویری متأثر از تحولات پس از انقلاب مشروطه تا ظهور پهلوی اول بوده که محل بافت آ ن به کاشان نسبت داده شده است. مسئله این پژوهش، چگونگی بروز نشانه های بصری متأثر از جنبش جنگل در این قالی و درک معانی ضمنی و صریح عناصر تصویری در پیوستگی با کتیبه های شعری است . هدف از این پژوهش دست یافتن به دلالت های معنایی پیکره مطالعاتی است. نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی و میدانی در چهارچوب نشانه شناسی اجتماعی تصویر به توصیف و تحلیل قالی میرزا کوچک خان بپردازند و به این سؤال پاسخ دهند که «عناصر تصویری واژگانی بازنمایی شده در این قالی چه دلالت های معنایی دارند؟». یافته های پژوهش از این قرار است: کارکرد زنجیره ابیات حاشیه قالی در معرفی هویت کنشگر انسانی و محیط طبیعی، تلاش با هدف گذر از الگوی بصری مفهومی در متن به سوی الگوی روایی با کمک اشعار معرف، چینش ابیات قصیده در حاشیه قالی با توجه به قسمت های مختلف در نوع ادبی قصیده، ایجاد مشروعیت سیاسی از طریق بازنمایی کنشگر اصلی در مشابهت با قالی هایی که در آن ها پهلوانان و پادشاهان مقتدر ایران تصویر شده اند، ایجاد هماهنگی بین فرم شمسه های بازوبندی و محتوای حماسی مصرع ها و گسترش مفهوم ملی گرایی در ایران در زمان بافت، برجسته سازی میرزا کوچک، بیان تصویری مفهوم قبله آمال، تقدیس امر جهاد و جنبش جنگل در عناصر نوشتاری و معمارانه به ویژه انتخاب قاب محرابی. شناسایی مکان دقیق بافت قالی و بافنده آن از دیگر یافته های این تحقیق است.