ارمغان حجاز

گوینده یا نویسنده هنگام تولید یک متن، با توجه به معرفت زمینه ای و اطلاعاتی که ظاهراً بین او و خواننده مشترک است، از قالب خاصی برای ارائه مطلب استفاده می کند. علامه اقبال لاهوری (1938-1877م) در مجموعه شعر ارمغان حجاز برای بیان دیدگاه های سیاسی و اجتماعی و دینی خویش از قالب دوبیتی بهره برده که جلوه گاهی از اندیشه و احساس لطیف شاعر است؛ بنابراین در این نوشتار به منظور دست یابی به برخی از ویژگی های زبان شناختی و تجزیه و تحلیل گفتمانی ادبی، دوبیتی های وی به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته تا به این سؤالات اساسی پاسخ داده شود که ساخت کلان دوبیتی های اقبال چگونه است و هر دوبیتی از چه سازه هایی تشکیل شده است؟ نتایج به دست آمده حاکی از آن است که ساخت و بافت دوبیتی های وی به سه دسته تک سازه ای، دو سازه ای و سه سازه ای قابل تقسیم است که دوبیتی های تک سازه ای بیش از نیمی از کل دوبیتی ها را به خود اختصاص داده است. در دوبیتی های تک سازه ای، سازه توصیف بیشترین بسامد را دارد و در آن توصیف انسان و شرح حال خویشتن و احوال دل محوری ترین عنصر به حساب می آید. از آنجا که در این دوبیتی ها جزء فرستنده و گیرنده و نیز خود پیام در مرکزیت و کانون توجه قرار دارد، گفتمان دوبیتی های اقبال از نوع عاطفی، ترغیبی و ادبی است.

یکی از منظومه های مجموعه ارمغان حجاز، "مجلس ابلیس" نام دارد. منظومه مشهوری از علامه اقبال که عموماً در دروس مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات اردو تدریس می شود. در این شعر اقبال به خوبی پرده از دسیسه های پشت پرده نظام ابلیسی علیه مسلمانان برداشته است. تبیین و بررسی محتوایی این منظومه نه تنها مقاصد شوم دشمنان اسلام را بر ملا می کند، بلکه نقاط ضعف مسلمان ها را که در طول سده های مختلف دستاویز مخالفان قرار گرفته و ضربات مهلکی بر پیکره جهان اسلام وارد شده است را نیز به خوبی بیان می کند. در کنار آن تفکرات و فلسفه اقبال نیز به خوبی بیان می شود. هنر علامه اقبال در این است که به خوبی توانسته است موضوعی با این جدیّت را با زبان شاعرانه، به زیبایی بیان کند که خواننده و شنونده مدت ها تحت تأثیر محتوا و فرم آن باقی بماند. یقیناً اقامت اقبال در انگلیس و مطالعه فلسفه و تفکرات حاکم در محافل فکری- فلسفی و سیاسی آن کشور، در اندیشیدن بیشتر او برای پی بردن به مشکلات و معضلات جهان اسلام و عوامل مؤثر در به وجود آمدن آنها مهم ترین نقش را ایفا کرد و در نتیجه او در دوران پختگی فکری خویش، چنین منظومه ای را در کمال زیبایی سرود.