مدارای اخلاقی

امروزه برخی از مسلمانان به سبب عدم فهم دقیق و عمیق از معارف اسلامی پیرامون مدارا، دچار افراط گرایی شده اند، و تساهل و تسامح را جایگزین همزیستی مسالمت آمیز نموده اند. بنابراین،، لازم است جهت تنویر چهرة ناب اسلام و اتخاذ شیوه رفتاری صحیح در منابع اسلامی، به تبیین شرایط و قلمرو مدارا پرداخته شود. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی شرایط و قلمرو مدارا از منظر قرآن کریم و سنت را تبیین کرده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که شرایط تحقق مدارا، به حفظ اصول و ارزش های دینی، عدم ظالم پروری، عدم تقابل با اجرای حدود الهی، رعایت حقوق دیگران و نیز حفظ عزت انسانی بسته است. رعایت قلمرو مدارا در اسلام وسیع و گسترده است، که از مدارای خداوند با انسان ها آغاز شده، و تا مدارای سیاسی، یعنی مدارا با مشرکان، منافقان و منتقدان، و مدارای اجتماعی، یعنی مدارا با اهل کتاب، قومیت ها و ملیت ها، مذاهب اسلامی، و نیز مدارا با والدین، همسر و فرزندان، و مدارای اخلاقی، که مدارا در سبک پوشش، رفتار و برخورد با مجرمان است، گسترش یافته است.

مقاله پیش رو، رویکرد مدیریتی «مدارامحور» را با تکیه بر متون اسلامی مورد مطالعه قرار داده است. یافته های این تحقیق با استناد به روایات نشان می دهند که مدارا در یک پارادایم معرفتی هنجاری، منسجم از تعاملات بینا فردی، اجتماعی و سیاسی است که از منظر اخلاق، فضیلت و از منظر سیاست، ضرورت به حساب می آید و به مثابه یک گفتمان اجتماعی و سیاسی، فلسفه سیاسی مبتنی بر کرامت، حق حیات، رفع تبعیض های ناروا، تعامل خویشتن دارانه با مخالفان سیاسی و التزام به آزادی شهروندان در جامعه، است. مجموع روایات رفق در شش دسته تقسیم شده اند: نخست: عقل، حکمت و دانش به مثابه رأس رفق، هستند. دوم: رفق، نصف ایمان است. سوم: رفق، نصف خوش زندگانی کردن یا «عیش» است. چهارم: رفق، بستر و شرایط مناسب استفاده از فرصت ها و عامل مهمی در تبدیل تهدیدها به فرصت ها است. پنجم: رفق، عامل دستیابی به اهداف است. ششم: رفق، عامل افزایش و برکت در جامعه و محروم از آن، محروم از خیر است.

مدارا وضعیتی پارادوکسیکال است که در آن، افراد باید اموری را که قابل پذیرش نیست یا حتی مورد تنفر و ناپسند است، تحمل کنند. این وضعیت پارادوکسیکال، تبدیل مدارا یا تساهل به نوعی ملکه ذهنی را برای بسیاری از جوامع و شهروندان مسئله ساز کرده است. در جهان معاصر که درهم تنیدگی و تراکم اخلاقی (حقیقی و مجازی) کنش ها ویژگی برجسته آن است، مدارا برای تداوم ارتباط بدون تنش و مسالمت آمیز میان افراد و جوامع محلی و جهانی دارای اهمیت بسیاری تلقی می شود. براین اساس، پژوهش حاضر با هدف تبیین جامعه شناختی وضعیت مدارا و ابعاد آن در بین شهروندان هجده سال به بالای استان کرمانشاه که دارای بافت فرهنگی، قومی و مذهبی ناهمگون است، انجام شده است. روش پژوهش توصیفی از نوع همبستگی و به شیوه پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش شامل همه شهروندان بالای هجده سال در استان است و براساس فرمول کوکران، 855 نفر به شیوه نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای ارزیابی می شوند. یافته های پژوهش نشان می دهد میانگین های مدارا در استان کرمانشاه 68/2 (از دامنه 1 تا 5) بوده است و پاسخگویان دارای بیشترین مدارا به ترتیب در ابعاد اجتماعی (03/3)، عقیدتی (48/2)، سیاسی (47/2) و اخلاقی-رفتاری (38/2) هستند. همچنین مطابق یافته ها، متغیرهای تحصیلات، جنس، وضعیت تأهل، سرمایه و ابعاد آن بر مدارا تأثیر دارند، اما متغیرهای سن، قومیت، مذهب و شهر محل سکونت تأثیری بر مدارا ندارند. در حقیقت، با توجه به نتایج مطالعه به نظر می رسد اقوام و مذاهب در استان کرمانشاه فارغ از تنوع، آثاری منفی بر تساهل شهروندان استان بر جای نهاده اند؛ چرا که نوع مبتذلی از هویت خواهی از سالیان گذشته و به ویژه در چهار دهه اخیر در سطح استان رواج داشته است که عموماً در پی طرد هویت مقابل و برجسته سازی نمودهایی است که عمدتاً تقابلی و مروج خشونت (کلامی-رفتاری) هستند تا گفت وگویی و ارتباطی.