معرفت گرایی

ما دربارة خدا چگونه می توانیم سخن بگوییم؟ این مسئلة اصلی زبان دینی است که خود به چند مسئلة دیگر تحلیل می شود. یک دسته از مسائل به نسبت معانی جملات و گزاره های دینی، با ویژگی هایی در عالم واقع مربوط می شوند. آیا شأن جملات یا گزاره های دینی، مثل «خدایی جز الله نیست» و «خدا عالم است» این است که اطلاعاتی از واقعیت خداوند به ما بدهند؟ یا آنکه آنها اساساً کارکرد عملی در زندگی ما دارند؟ رویکردهای رایج به زبان دینی - به طور کلی - به دو گروه متمایز تقسیم می شوند: رویکردهای معرفت گرا و رویکردهای عمل گرا. یکی از مشکلات اصلی این رویکردها یک بعدی بودن آنها است. تصور می شود توصیفی و آگاهی بخش بودن گزاره های دینی با انشایی، انگیزشی و تأثیرگذار بودن آنها در زندگی ما با هم اجتماع ناپذیرند، در حالی که این گونه نیست. رویکرد ما به زبان دینی در این مقاله، دو بعدی است. زبان دینی در رویکرد ما هم بعد معرفت گرایانه دارد و هم بعد عمل گرایانه. این رویکرد مدعی است می تواند با شایستگی، هر دو بعد این زبان را تبیین کرده، توضیح دهد.

در این نوشتار مفهوم مقدّس بودن کالبد از حیث ادراکی و انتساب آن به مکان یا فضا از دید اسلام با رجوع به منابع اصلی سنّت بازنگری شده است و تقدّس به عنوان مفهومی عارض بر فضا (که مبنای الیاده در تعبیر مکان یا عنصر مقدس در مقابل عنصر عادی (نامقدس) و یکی از مؤثرترین تعابیر شکل دهنده به نظریه های معرفت گرا در تحلیل معماری اسلامی بوده است)، با استفاده از ایده اولیه ارایه شده از سوی سامرعکاش، مورد نقد قرار گرفته است و به صورت رهیافتی جدید، توسعه داده شده است. به این منظور پس از بحثی در مفاهیم مختلف عنصر مقدس، دیدگاه «تکلیف گرا» در مقابل «معرفت گرا» در حوزه اسلامی طرح و بحث می شود و بر مبنای دیدگاه نخست، تبیین جدیدی از مفهوم تقدّس برای فضا مکان ارائه می شود که مشتمل است بر دو گونه بنیادی ایجاد و ادراک قدسیت: یکی فراگیر و متعلّق به کلّ فضا و دیگری خاص فضا و قابل اکتساب؛ و هر دو از لحاظ ادراکی ماهیتی «بازشناسانه» دارد. سپس این تبیین برای دو عنصر کانونی محیط کالبدی در متون اسلامی «مسجد» و«بیت» به صورت موردی اعمال می شود و در نتیجه الگویی فراگیر از مفهوم تقدس در محیط کالبدی اسلامی ارائه می گردد.