دیپلماسی مجازی

امروزه تعریف حیات بشر تغییر یافته و به دو بخش مجازی و حقیقی تقسیم شده است؛ به نحوی که فضای مجازی مبدل به جزء جدانشدنی زندگی مردم جهان معاصر گردیده است. در این میان، شبکه های اجتماعی با کارویژه گردش آزاد اطلاعات- به عنوان بستری جهت زیست مجازی آحاد ملت ها- مورد توجه حکومت ها قرار گرفته است که اهمیت این بستر، زمانی بهتر درک خواهد شد که بدانیم فضای مجازی در عصر معاصر، به عنوان یکی از مهم ترین ابزار دیپلماسی عمومی در روابط بین الملل توسط حکومت ها جهت رسیدن به اهداف متنوع خود به کار گرفته می شود و از آن جا که فضای مجازی و به طور خاص شبکه های اجتماعی بستر گردش آزاد اطلاعات را فراهم نموده اند، استفاده از این بستر ضروری می نمایاند. از طرف دیگر، انقلاب اسلامی ایران به عنوان خیزشی با ابتنای فطری، بیشتر از هر حکومتی نیاز به نشر اهداف و آرمان های خود جهت تخاطب با مردم جهان را دارد و این در حالی است که جبهه مقابل انقلاب، حداکثر استفاده را از این عرصه جهت رسیدن به اهداف خود می نماید. بر این اساس، پژوهش حاضر تلاش نموده است با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی صحت این فرضیه را ارزیابی نماید که فضای مجازی و- مشخصاً- شبکه های اجتماعی می تواند به عنوان یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی مورد توجه قرار گیرد و نیز راهکارهایی را به منظور استفاده حداکثری از این بستر در جهت نشر اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی با جذب مخاطبان بین المللی در بستر شبکه های اجتماعی بررسی و ارائه نماید.

فناوری اطلاعات و ارتباطات، تحولات گسترده ای را در عرصه روابط بین الملل به وجود آورده است که مفاهیم و موضوعات اصلی آن اعم از قدرت، امنیت، حاکمیت، فرهنگ، توسعه و دیپلماسی تغییرات منحصربه فردی را تجربه کرده اند. به موازات رشد و پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، ماهیت دیپلماسی متحول شده است به گونه ای که اشکال جدیدی از دیپلماسی با عنوان؛ دیپلماسی رسانه ای، دیپلماسی عمومی نوین، دیپلماسی مجازی و دیپلماسی علم و فناوری مجال ظهور و بروز یافته اند. نوشتار حاضر با بهره گیری از چارچوب مفهومی روابط علّی بین دو متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و دیپلماسی به دنبال پاسخ گویی به این سؤال است که در عصر جدید، فناوری اطلاعات و ارتباطات چه تأثیری بر مفهوم و اشکال دیپلماسی داشته و چگونه موجب تحول کارکرد آن شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد فناوری اطلاعات و ارتباطات با استفاده از شبکه های اینترنتی، ارتباطی و رسانه ای؛ دستور کار و کارکرد دیپلماسی سنتی را به چالش کشیده و دیپلماسی صرفاً به ایجاد صلح و جلوگیری از جنگ محدود نمی شود؛ بلکه موضوعاتی چون؛ فعالیت های تروریستی سازمان یافته، افراطی گری های مذهبی، چالش های زیست محیطی، مدیریت اطلاعات و اینترنت، اقناع افکار عمومی داخلی و جهانی برای همسو کردن با سیاست های اعمالی، خلع سلاح هسته ای، جلوگیری از خشونت های ساختاری دستور کار دیپلماسی عصر اطلاعات را تعیین می کنند.

در این پژوهش با اشاره به تحولات سریع در عرصه فناوری اطلاعات، تاثیر این متغیر بر عملکرد و وظایف سنتی دیپلماتیک بررسی شده ضمن برشمردن دوره های مختلف تکامل مفهوم دیپلماسی، از ظهور و بروز دیپلماسی عمومی به عنوان محصول تعامل عرصه های فناوری اطلاعات و دیپلماسی نام برده شده است. بررسی تطبیقی خصوصیات دیپلماسی در دوره های مختلف مذکور نیز دگرگونی اساسی در مفاهیم و محتوای دیپلماسی را نشان داده انطباق با شرایط جدید محیطی ضرورت توجه بیشتر دستگاه دیپلماسی به فناوری اطلاعات و تخصص های جدید مورد نیاز دیپلمات ها برای عملکرد بهتر در فضای به شدت در حال تغییر و دگرگونی صحه می گذارد. در اثر چنین پدیده ای مفاهیم جدیدی در عرصه دیپلماسی به وجود آمده که ضرورت درک و فهم عمیق این مفاهیم مسئله اصلی مورد نظر در این مقاله است. مفاهیم جدید ترکیبی از عبارات  دیجیتال، سایبر، مجازی، الکترونیک، اینترنت با دیپلماسی هستند. مفاهیم جدیدی مثل "ای ویزا" یا "سفارت دیجیتال" نیز این روزها در عرصه امور دیپلماتیک بسیار کاربرد دارد. در اینجا به نظر می رسد که یکی از شاخه های علوم فنی و مهندسی با یکی از رشته های علوم انسانی با یکدیگر تلفیق شده و عرصه کاملا جدیدی را به وجود آورده اند. در این پژوهش ضمن تأکید بر انکار ناپذیر بودن تأثیر عمیق فناوری اطلاعات بر دیپلماسی، ضرورت بازنگری در کلیه مبانی نظری و شکلی موجود در این زمینه مورد توجه قرار گرفته است.

توسعه روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات، موجب تحولات چشمگیری در زندگی بشر شده و پیوند فضای فیزیکی و فضای مجازی، "جهان دو فضایی" را خلق کرده است. روابط خارجی کشورها نیز به تبع آن متأثر شده و "دیپلماسی مجازی" به مفهوم اِعمالِ سیاست خارجی در فضای مجازی، در دستور کار قرارگرفته است. کنشگریِ فعال به منظور تأمین منافع ملی در این عرصه جدید، نیازمند شناخت ماهیت، کارکرد، فرصت ها، تهدیدها و قواعد حاکم بر فضای مجازی و کسب آمادگی لازم است. این مقاله درصدد تبیین فرصت ها و تهدیدهای دیپلماسی مجازی ایران می باشد و از نظر هدف، کاربردی بوده و روش پژوهشِ آن آمیخته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که عمده فرصت ها شامل تسهیل تعامل با طیف وسیع مخاطبین، تسریع در انجام امور دیپلماتیک، تسهیل و تسریع در ارائه خدمات کنسولی و ارتباط با ایرانیان خارج از کشور، افزایش قدرت نرم، کاهش هزینه ها، تسهیل رصد و گزارش دهی تحولات بین المللی، مقابله با ایران هراسی و شیعه هراسی، طرح ایده ها و آرمان ها در گستره ای جهانی و نقش آفرینی در شکل دهی به هنجارها و نهادهای ذیربط بین المللی است. متناظر با فرصت ها، عمده چالش ها و تهدیدهای دیپلماسی عصر دو فضایی مشتمل بر اقدامات مخرب گروه های افراطی، تروریست و مجرمان بین المللی؛ کاهش هزینه های رقبا؛ تهدید زیرساخت ها، تأسیسات و اطلاعات حیاتی کشور؛ هجمه به مشروعیت و کارآمدی نظام؛ تفوق نظام سلطه بر مدیریت زیرساخت، فناوری و محتوای فضای مجازی در سطح بین المللی است.